"Nhật kí đô thị hoá" - Chú giải của TS. Nguyễn Thanh Tâm

TS. Nguyễn Thanh Tâm

Maivanphan.com: Bài thơ "Nhật kí đô thị hoá" của tôi đã được chọn vào sách Ngữ văn lớp 9, tập 2 - Bộ sách "Cánh diều". Theo yêu cầu của một số giáo viên Ngữ văn, nay tôi đăng lại chú giải của nhà phê bình văn học, TS. Nguyễn Thanh Tâm về bài thơ này để tham khảo. Phần chú giải được trích từ Chương I cuốn sách "Mai Văn Phấn và Hành trình thơ vào cõi khác" (Chuyên luận của Ngô Hương Giang & Nguyễn Thanh Tâm. NXB Hội Nhà văn, 2015).

Nhật kí đô thị hóa

Úp mặt vào bóng tối lùm cây[1]

Gió đang chạy trên lưng mình những bước chân đô thị[2]

Bóng tối dẫn tôi về ngôi nhà của mẹ

Ngôi nhà như chiếc bánh không nhân[3].

Nhặt được đồng xu cùn gỉ cuối sân

Ngỡ chạm phải tay mình ngày thơ ấu

Những dấu chân ai lún sâu lỗ đáo

Từng kiếp người mở mắt... thấy đôi chân cò lội nước trắng mênh mông[4].

Nơi chó đá đầu làng vẫn sủa những con trăng[5]

Có tiếng gọi nghe buồn như củi ướt[6]

Thương quê nghèo mẹ tôi ra bến sông

Vớt những câu ca chưa tan vào nước[7].

Mẹ ơi mẹ! Giờ con thấy bóng râm từ bùn đất

Đất ở dưới chân mà cao hơn những suy nghĩ của mình

Đêm thai nghén những thị thành trứng nước

Ai ấy còn ngơ ngác trước văn minh[8].

Trong bóng tối lùm cây tôi chợt nhận ra mình

Với nỗi e dè từ cái thời Văn Lang lúa nước

Nỗi e dè tự thắp mình lên làm ngọn nến mùa thu đi rước đuốc

Và ngôi nhà của mẹ là chiếc đèn lồng lặng lẽ sáng dần lên[9].

(Kim Sơn, Ninh Bình, 1995)

(Rút từ tập thơ "Cầu nguyện ban mai", NXB Hải Phòng, 1997)

CHÚ GIẢI CỦA TS. NGUYỄN THANH TÂM

 [1] Tư thế trữ tình gợi lên hình ảnh cái tôi mang tâm trạng của kẻ tha hương với nỗi niềm hoài nhớ, ăn năn.

[2] Một liên tưởng mang dấu ấn siêu thực. Gió thổi trên lưng hay chính là những dấu vết của thị thành, không gian thị thành vây bọc xung quanh cái tôi trữ tình.

[3] Bóng tối như một niềm ăn năn sâu kín. Ký ức trở về với căn nhà của mẹ. Chiếc bánh không nhân như một nỗi niềm chông chênh, nhạt nhòa. Ngôi nhà của mẹ, của ký ức, của những mong nhớ, nuối tiếc, có lẽ giờ đây cũng như chiếc bánh không nhân trong hương vị thị thành. Nhận ra điều đó khiến cho tâm trạng của cái tôi trữ tình càng day dứt. Trong liên tưởng của sự đọc, một dư vị của Exenin hiện về từ Thư gửi mẹ.

[4] Mỹ cảm trở về với không gian của ký ức. Những trò chơi thơ trẻ tội nghiệp và kiếp người nhỏ nhoi, trôi nổi, lặn lội ngay từ khi mở mắt sinh ra.

[5] Một ý niệm về sự miệt mài của thời gian.

[6] Trong không gian của làng quê nghèo khó, tù đọng, tiếng người, tiếng gọi, có thể là cả tiếng của sự sống cũng buồn như củi ướt. Liên tưởng thẩm mỹ này hình thành từ vốn sống của một kẻ đi ra từ làng, từ ký ức nông thôn và những nhen nhóm buồn bã.

[7] Đã xảy ra nơi quê nghèo những thiên di phụ bạc. Có lẽ thế. Tiếng gọi nào kia chẳng đủ giữ chân người vội vã lìa xa. Chỉ còn mẹ tôi, nhẫn nại vớt từ bến sông những điều gì chưa thể mất đi, chưa thể tan ra và trôi chảy. Cứ lầm lụi, mẹ tin vào ngày trở lại của những giọt nước rời nguồn, tin vào bước chân trở về của đứa con tha hương.

[8] Phần thơ này chứa đựng những ý tứ khá phổ quát trong thơ Mai Văn Phấn. Đứa con của làng quê ngày nào dứt bỏ ra đi giờ đây nhận ra sự chở che của đất, sự cao cả của đất, sự mong manh, phù phiếm của thị thành. Có lẽ, đứa con ấy vẫn chưa nguôi những ký ức về làng, vẫn chưa quen với nền văn minh đô thị. Ngơ ngác, ăn năn, đứa con muốn trở về.

[9] Mỹ cảm thống nhất đến phần thơ cuối cùng. Trong bóng tối ăn năn, cái tôi nhận ra mình, nhận ra bản mệnh một đứa con của làng, của nền văn minh lúa nước, của đất đai bao dung và nhẫn nại. Nỗi e dè có lẽ là cách diễn đạt về đặc tính tinh thần của con người nông nghiệp, con người Việt Nam (Văn Lang) từ truyền thống. E dè, ưa tĩnh lặng, trọng âm, duy tình, duy linh,… con người ấy tự thắp mình lên bằng nguồn sống nội tại, nguyên thuỷ. Ngôi nhà của mẹ lúc này trở thành một biểu tượng của sức sống, tinh thần, bản sắc và ý chí con người, cư dân nông nghiệp.