Dòng
ban mai trong thơ Trần Hùng
Nhà
thơ Trần Hùng
Mai
Văn Phấn
Tập
thơ "Mắt mắt khuya từng đàn" (NXB Hội Nhà văn, 2023) của Trần Hùng
dẫn tôi vào một sớm đang tan sương, có thể ứng với bất kỳ mùa nào trong năm.
Khi ấy hừng đông đã rạng, sưởi ấm cho khắp miền không gian nơi con người cùng
vạn vật vừa thức dậy. Một ban mai không ngưng đọng mà dịch chuyển, cuộn chảy
trong bầu không khí thanh sạch, tinh khôi. Dòng chảy ấy khai mở một ngày mới trong
tâm tưởng bạn đọc, bảng lảng, đột sáng và trong suốt.
Một ly vỉa hè
Lặng im và chuyển động
Giọt giọt trên đường
dòng dòng đen
bò vào miệng cống
Vừa khóc vừa hát
Mở to trong veo đi nào
(Café
vỉa hè Khâm Thiên)
Có
thể nói, một dòng chảy lạ kỳ đã xuyên suốt tập thơ này, với tốc độ và nhịp điệu
này. Nếu coi mỗi bài thơ của Trần Hùng là một cột mốc trong hành trình sáng tạo,
câu hỏi đặt ra là: những đoạn chảy qua từng địa phận kia có khác nhau không?
Câu trả lời là khác, dĩ nhiên khác. Khác từ kết cấu bài thơ, độ mở ánh sáng, đến
kiến tạo hình ảnh, sử dụng tu từ. Mỗi đoạn chảy đều dung chứa áp lực riêng, tùy
vào lưu lượng thơ. Đây là đoạn trong tập thơ có "lưu lượng" lớn, áp
lực mạnh:
Tận cùng đường hoang mây hoang rồi
Dừng lại đi nào vó hoang ơi
Bên bờ vực sâu đầy hoa
Dòng hoa dâng dâng đỏ
Dưới vực sâu là một lâu đài
Lâu đài đầy khói
(Vào
ngực)
Dĩ
nhiên khó ước định chính xác "lưu lượng" của đoạn thơ trên, nhưng
những chỉ số của nó (mây hoang, vó hoang, bờ vực, lâu đài, khói...) xuất
hiện tựa những điểm sáng nhấp nháy đa bội, vẫy gọi sự tưởng tượng, gợi hình
dung về một dòng chảy vô hình, cuộn xiết. Những hình ảnh thoắt ẩn thoắt hiện
trong bài thơ trên cũng nhắc ta nhớ tới một trò chơi "cút bắt" trong
dân gian xưa. Ở đây tâm trạng trì níu, cuốn hút của cảm xúc đã khiến người đọc không
thể dứt ra khỏi văn bản, mà phải chiêm ngẫm thêm. Đây có lẽ là một thủ pháp rất
ảo diệu, có phần "ma thuật" của Trần Hùng trong nghệ thuật cấu tứ,
kiến tạo hình ảnh cho một số tập thơ gần đây của ông. Xin dẫn một đoạn thơ khác
trong tập có cách viết tương tự:
Đinh
Tự nhổ khỏi tường
Cây
Tự bật khỏi đất
Cá heo từ chối sóng
Bóng người buông từ tầng cao
Rung lắc từ đâu
(Biệt
sinh)
Lối
liệt kê những hình ảnh cách xa sự tương tác giữa chúng trong một bài thơ dường
như là phong cách của phần lớn những tác giả theo khuynh hướng cách tân hiện
nay. Những hình ảnh ấy dịch chuyển trong không gian rộng, được nối thông với
nhau bằng liên tưởng và cảm xúc mạnh của người viết, tạo một trường liên tưởng
thống nhất, có chung hấp lực. Ở thơ Trần Hùng, ngoài giềng mối tôi vừa nêu,
phần lớn những thi ảnh của ông như có sợi dây vô hình dẫn tới nền tảng thơ
truyền thống. Sợi dây ấy không vướng vít, buộc chặt mà chỉ "dẫn tới"
cái đích mà nhà thơ đặt định. Chúng xuất hiện tựa những dấu mốc chỉ đường trên
con lộ thênh thang trước khi tới nhiều ngã rẽ. Cái "dấu mốc" mà tôi
vừa liên tưởng trong bài thơ trên cũng chính là lát cắt, thước phim quay nhanh
về một đời sống hiện đại, tiện nghi nhưng đầy bất an, sôi động và quá nhiều áp
lực. Khổ thơ trên cho thấy, cái đinh quen thuộc tự nhổ ra khỏi tường, cái cây
(bất kể cây gì) đang tự bật ra khỏi mặt đất. Và con người, muốn đoạn tuyệt với
cội nguồn, từ bỏ thân phận, trốn chạy khỏi tổ ấm gia đình, xã hội, tìm đến cuộc
sống ẩn dật, hoặc quyên sinh. Tại Nhật Bản, một cường quốc công nghiệp phát
triển, người ta gọi những đối tượng như vậy là những người "bốc hơi"
(johatsu). Những "johatsu" thay tên đổi họ, muốn xóa đi mọi dấu vết
mà họ đã để lại trong đời sống này. Trong một đời sống xáo trộn, đổ vỡ, ngổn
ngang đặt bày trong bài thơ trên, tôi thực sự bất ngờ và thán phục trước sự
xuất hiện của nhân vật "Tôi" trong đoạn kết bài thơ "Biệt
sinh" này của Trần Hùng.
Tôi như thạch sùng
lặng im bên những chiếc đinh
Nghe đêm vỡ từ sợi chuông rất mảnh.
Nhân
vật "Tôi" chính là tác giả bài thơ mang thân phận mỏng manh với trái
tim lớn, tự treo mình lên, rung những hồi chuông cảnh báo.
Trong
những bài thơ có "lưu lượng" lớn, các thi ảnh thường xuất hiện trên
văn bản không lâu, chỉ thoáng qua đôi lúc. Chúng tựa những con sóng nhấp nhô,
hoặc thấp thoáng trong không trung rồi nhanh chóng hòa vào dòng chảy.
Một lát gừng
Một chút muối
Lặng lẽ trước cơm
(Sợ
hơn cái chết)
Hay:
Cao cao lân tinh thân cau
Nâu nâu rơm phơi trăng thâu
Cây thu
Không lá không hoa
Vươn lên âm u
(Cây
thu)
Đỉnh
của "những con sóng nhấp nhô" mà tôi vừa dẫn tựa những nét phác thảo
của bức tranh khổ lớn, gồm nhiều nét vẽ dở dang, những khoảng trống, để bạn đọc
tiếp tục tự hoàn thiện nó bằng sắc màu tưởng tượng. Đặc trưng lối kiến tạo dòng
chảy có "lưu lượng" lớn của Trần Hùng, theo tôi, được quy tụ trong
bài thơ "Len sáng":
Cá hoang suối xa
Áo đen núi xa
Sương treo đầu kiếm
Đâu đó ơi
Có gì không dứt
Mỏng mảnh như tơ
Len theo mạch vào tim
Rồi trở lại
...
Tôi - căn phòng không cửa.
Những
hình ảnh trong bài thơ trên xuất hiện tựa nghệ thuật sắp đặt hiện đại, nó nằm trong
không gian ba chiều, khiến người đọc vừa là chủ thể vừa là khách thể, vừa chiêm
ngưỡng sự vật bên ngoài vừa hòa mình vào những ý thơ. Sự đan xen của những
"Cá hoang suối xa", "Áo đen núi xa", "Sương treo đầu
kiếm" còn cho ta liên tưởng tới những nét vẽ cổ xưa, bằng nét màu tươi
sáng và thanh tịnh trong tranh thủy mặc, thấp thoáng hình bóng tráng sĩ, khuôn
trăng, cảnh vật... Câu thơ "Đâu đó ơi" chính là tâm điểm để
kết nối những phân mảnh, hình ảnh đơn lẻ, vụn rời của bài thơ này. Câu thơ ấy
tựa tiếng gọi, vang xa tới những điểm chạm của đôi bờ dòng chảy, mang lại cảm
giác thân thuộc, như có thể với tay là tới được mọi vật dụng, chạm được vào
niềm thương mến khôn nguôi; và, có thể nghe được từng nhịp chuyển động, hơi thở
của đời sống đang biến động. Hình ảnh kế tiếp hình ảnh, không gian nối tiếp,
đan cài không gian trong bài thơ trên cho thấy vẻ đẹp tâm hồn của tác giả được
phô bày, ẩn hiện, cả những nỗi niềm ẩn giấu trong đó như dần được khơi lộ.
Và
đây là đoạn chảy với khoảng cách đôi bờ hẹp hơn, độ sâu "mớn nước"
của nó cũng dễ dàng nhận biết, có thể nhìn thấy đáy nước:
Chữ chữ
Hút vào nếp nhăn
Trên những gương mặt
Vừa nghẹn vừa nuốt
Chữ chữ
Như tóc rối
Trong ống nước
Như mắt cá
Trong bùn
Như bulong
Như nan hoa
Xoay
(Phận
chữ)
Trong
đoạn thơ trên, khoảng cách giữa các thi ảnh và đích đến của nó dường như gần
lại, nhưng vẫn nằm trong kết cấu phân mảnh, vụn rời, tạo cảm giác chênh vênh,
gai góc.
Những
thi ảnh có mối quan hệ gần, được đặt cạnh nhau, nhưng lại vươn tới những mục
đích khác biệt. Đôi lúc tác giả cũng cố ý như đánh đố người đọc về cái đích mà
ông muốn hướng tới, như bài thơ "Rắn xanh":
Nhói
Rắn xanh trong giầy
Ga rô
Ga ra
Như ong
Người đi rồi
Nhưng
đa phần, ông bộc lộ rõ ý đồ của mình ngay trong từng hình ảnh cụ thể:
Rưng rưng lá non từ đâu về
Trên lá non một giọt sương hồng
(Sớm
mùng ba)
Khá
nhiều hình ảnh đứng gần nhau, cùng chung manh mối, được Trần Hùng kiến tạo
trong tập thơ "Mắt mắt khuya từng đàn". Khoảng cách giữa những thi
ảnh ấy chính là độ mở của không-thời-gian mà tác giả ước định. Đoạn thơ dưới
đây tựa một khu vườn vừa mở ra, lạ lẫm mà thân quen, lao xao mà tĩnh mịch.
Căn nhà kia có gì
Mà vào ra như ong
Bờ trăng kia có gì
Mà chuồn kim lao xao
Thẳm sâu kia có gì
Mà bóng bóng lặng im
(Mộ
trăng)
Trong
đoạn thơ trên, Trần Hùng đã sử dụng điệp từ "bóng bóng", cũng
như nhiều điệp từ khác xuất hiện trong tập thơ này, như "xoe xoe"
(Nghe xoe xoe ong đen), "giọt giọt" (Giọt giọt mơ biển; Mắt
nhớ giọt giọt sen xanh), "chữ chữ" (trong bài thơ Phận chữ),
"bay bay" (Hoa lau bay bay xuôi đèo), "ngón ngón"
(Ngón ngón buông lơi), "phơi phơi" (Phơi phơi đâu đó ơi),
"ngàn ngàn" (Ngàn ngàn ngón lá)... Hay, trong chính tiêu đề
tập thơ này: "mắt mắt" (Mắt mắt khuya từng đàn). Cách dùng điệp
từ này được sử dụng khá nhiều trong những bài đồng dao xưa, như "Chi chi
chành chành", "Nu na nu nống", "Dung dăng dung dẻ"...
Bạn đọc cũng đã gặp nhiều điệp từ trong một số tập thơ của Trần Hùng xuất bản
trước đây, như "Thảm thắc", "Vườn khuya" (2015), "Mùa
xa" (2019)...
Một
số bài thơ trong tập tuy không sử dụng điệp từ, nhưng âm hưởng của chúng khá
gần với đồng dao, với nhịp điệu quen thuộc, kết cấu hiện đại, ngôn từ gần với
dân dã mà đa nghĩa:
Ngày ấy lâu rồi
Phơi phơi đâu đó ơi
Bậm chân đều đều
Giăm cối thóc vỡ
Áo đơm cúc vỡ
Tre thơm ngõ trưa
Chim động vườn khuya
(Ới
a)
Hay:
Rồi mưa rung mưa rây zích zắc
Ai mang áo tơi mang áo tôi
Đồi gai lên lơn tơn lóc tóc
Sấm lên măng sấm ngồng
(Đồng
dao)
Nghe lũ chim câm
Ngủ mê trong bóng cây đáy nước
(Chim
câm)
Mở to nhìn về bầu trời
Tiếng khóc đâu đó cao như tiếng sếu
(Cây
thu)
Vết thương lên lá non rồi
Mà trăng vẫn bầu đêm vắng
(Sương
nữ ca)
Có
thể nói, thủ pháp "tranh lụa" trong tập thơ "Mắt mắt khuya từng
đàn" là bước đi tiếp theo của một số tập thơ mà Trần Hùng đã xuất bản
trước đây, như "Thảm thắc", "Vườn khuya" (NXB Hội Nhà văn,
2015), "Mùa xa" (NXB Hội Nhà văn, 2019)... Chúng có chung một không
gian thơ bảng lảng, trong trẻo và giàu nhạc tính. Nhưng "Mắt mắt khuya
từng đàn" là nơi lắng đọng, có kết cấu hiện đại và tối giản hơn so với
những tập thơ đã in. Nhân đây tôi muốn nhắc tới tập thơ đầu tay "Gọi
Bạn" (NXB Thanh Niên, 1991) của ông. Tập thơ này có nhiều bài cách tân
mạnh mẽ, với lối kiến tạo hình ảnh ấn tượng, mang cho người đọc cảm giác như
nghe tiếng rạn nổ của dòng sông băng, nhọn sắc và bạo liệt. Nó dự báo giai đoạn
bứt phá tiếp theo của tác giả, khác với phong cách thơ của ông bây giờ.
Khép
lại với "Mắt mắt khuya từng đàn", tập thơ mà tác giả của nó đã bước
qua tuổi "lục thập nhi nhĩ thuận" (Luận Ngữ, Khổng Tử), theo học giả
Nguyễn Hiến Lê câu này có nghĩa "Sáu mươi tuổi thì thuận theo mệnh trời".
Nhà thơ Trần Hùng đã đi được những chặng đường dài trên hành trình sáng tạo.
Qua những cung bậc cuộc đời, thơ của ông được lọc đến trong suốt, ngày càng
giản dị và gần gũi. Điều kỳ diệu này không phải ai cũng làm được. Tôi xin mượn
bài thơ "Đẳng cấp" của Trần Hùng để thay cho lời kết, cũng là lời
chúc mừng chân thành của tôi gửi tới ông.
Đâu phải lúc nào cũng hót
Đâu phải cứ hót là mê ly
Nhưng chỉ cần cất tiếng
Biết đó là họa mi.
Hải Phòng, 4/10/2023
M.V.P
