Căn tính dân tộc và toàn cầu hóa trong sáng tạo văn học - Mai Văn Phấn
Căn tính dân tộc và toàn cầu
hóa trong sáng tạo văn học
(Tham luận tại Liên hoan Nhà văn quốc tế Seoul 2019)
Mai Văn Phấn
Văn hóa các dân tộc vốn rất đa dạng, thậm chí
khác biệt. Trong kỷ nguyên toàn cầu hóa, có hai xu hướng đặt ra: một là, đồng
bộ hóa văn hóa, hướng tới nhất thể hóa văn hóa toàn cầu; hai là, đa dạng hóa
văn hóa dưới nhãn quan mới. Cả hai xu hướng này đã và đang phát triển, tiếp
biến, và dung hòa lẫn nhau tùy theo sự vận động của dòng chảy văn hóa mỗi dân
tộc, vùng miền. Vậy sự phát triển và tiếp biến của hai xu hướng trên được thể
hiện thế nào trong sáng tác văn học? Quá trình vận động và biến đổi của nó có nằm
trong tổng quan phát triển văn hóa, khoa học kỹ thuật, xã hội nói chung? Từ
quan niệm thẩm mỹ và kinh nghiệm cá nhân, tôi xin nêu vài ý kiến nhỏ về vấn đề
căn tính dân tộc và toàn cầu hóa văn hóa trong sáng tác văn học hiện nay.
Trước hết, khái niệm căn tính dân tộc trong
bài viết này nhằm đề cập những giá trị cốt lõi, tính chất, gốc rễ dân tộc của
một nhà văn trong sáng tạo, hơn là đi sâu vào bản sắc dân tộc của anh
ta. Bởi bản sắc dân tộc, ngoài ý nghĩa căn tính, còn bao hàm cả sắc thái,
phạm trù thẩm mĩ mang tính lịch sử, cái biểu hiện ra bên ngoài bản chất sự vật.
Diễn tiến của văn hóa toàn cầu trong thế kỷ
20 cho thấy, xu hướng Tây phương hóa xuất phát từ một số trung tâm văn minh
châu Âu được lan truyền sang châu Á và khắp các châu lục. Cùng với văn hóa, sự
phát triển của khoa học tự nhiên và kỹ thuật, mô hình xã hội dân chủ, quyền con
người, bao gồm cả quyền chính trị, quyền dân sự và quyền xã hội của một số nước
phương Tây đã làm thay đổi đời sống, thể chế của nhiều quốc gia trên thế giới,
nhất là các nước Đông Nam Á. Nhìn xa hơn, quá trình truyền bá Ki-tô giáo chính
là một dẫn chứng cụ thể và sinh động về sự lan truyền văn hóa thông qua nhân
đức tin. Nó thực sự đã làm thay đổi văn hóa vật thể và phi vật thể của nhiều
dân tộc trên thế giới, trong đó có Việt Nam. Sự thay đổi này được thể hiện rõ
nét trong kiến trúc, làm phong phú thêm ngôn ngữ và phong tục tập quán. Và, đời
sống tín ngưỡng của một số quốc gia châu Á, trong đó có đạo Phật cũng được lan
truyền sang các nước phương Tây, tạo nên một xu hướng tìm về phương Đông, khám
phá những bí ẩn của thế giới tâm linh.
Trong lĩnh vực nghệ thuật, từ đầu thế kỷ XX vừa qua đã bùng nổ những cuộc cách mạng tại một số nước châu Âu và Nam Mỹ. Sự ra đời của
các chủ nghĩa Hiện đại, Hậu hiện đại và nhiều khuynh hướng nghệ thuật khác đã
làm thay đổi đời sống tinh thần của nhân loại. Các xu hướng nghệ thuật này, khi
được thâu nạp vào mỗi quốc gia, thường được bản địa hóa từ nội dung đến hình
thức biểu hiện, mang một diện mạo khác. Tôi xin dẫn chứng về sự phát triển và
biến đổi của chủ nghĩa tượng trưng trong thơ ca. Bắt đầu từ nhà thơ Charles
Baudelaire,
ông quan niệm con người và vũ trụ là một thể thống nhất và ràng buộc bởi những
mối liên hệ huyền bí, mơ hồ… Từ thơ của Charles Baudelaire, khuynh hướng tượng
trưng được lan truyền và biến thiên sang thơ của Oscar Wilde,
William Butler Yeats,
Rainer Maria Rilke,
Ruben Dario,
Juan Ramon Jimenez…
Nhưng, khi chủ nghĩa tượng trưng được truyền đến nhà thơ Anh gốc Mỹ Thomas Stern Eliot,
thì bài thơ dài “Đất hoang” (“The
Waste Land”) của ông, theo đánh giá của nhà phê bình văn
học Anh Andrew Motion, là “một trong
những bài thơ quan trọng nhất của thế kỷ XX”, đã cho thấy rõ những
khác biệt. So với tinh thần bản “Tuyên
ngôn của Chủ nghĩa Tượng trưng” của Jean Moreas
ta thấy, thơ của T. S. Eliot đã mang một sắc thái khác, bung rã, huyền hoặc hơn
so với các nhà thơ tiền khởi của khuynh hướng này.
Quá trình phát triển và tiếp biến của văn
học, đặc biệt thơ ca, cũng như kết quả của quá trình bản địa hóa các tôn giáo,
cho thấy căn tính dân tộc chính là giá trị cốt lõi làm nên bản sắc riêng của mỗi tác giả trong
sáng tác văn học. Nó cũng là căn
nguyên của sự khác biệt, làm giàu có
thêm đời sống tinh thần con người.
Căn tính dân tộc nằm trong mỗi cá thể của
cộng đồng, được hình thành và phát triển từ trong lòng mẹ, trong quá trình lớn
lên và nhận thức về thế giới xung quanh, trong sự rèn luyện và tích lũy để hình
thành tư duy, lối sống, lý tưởng thẩm mỹ… Tác phẩm của mỗi nhà văn được ra đời
từ ý thức, tiền ý thức và vô thức của chính anh ta. Quá trình sáng tạo chính là
cuộc truy đuổi giấc mơ bằng ngôn ngữ trong thế giới riêng biệt của nhà văn đó.
Nhà phân tâm học người Áo Sigmund Freud
đã viết: "Nhưng các nhà văn sáng tạo
là những đồng minh quý báu của chúng ta, và các bằng chứng của họ được đánh giá
cao, bởi lẽ giữa lưng chừng trời họ biết được nhiều điều mà những triết lý của
chúng không dám mơ tới”.
Vậy điều gì làm nên giấc mơ cho một nhà văn?
Chính là tập đại thành các giá trị đặc trưng văn hóa được định hình và phát
triển trong đời sống của nhà văn đó. Đời sống ấy chính là những lời ru của mẹ
mà thuở ấu thơ anh ta được ấp ủ, là những câu truyện lịch sử và truyền thuyết,
là những câu ngạn ngữ, thành
ngữ, tục ngữ, ca dao, dân ca... mà anh ta đã thuộc lòng, đến những phong tục
tập quán mà anh ta biết được khi trưởng thành. Cùng với những tháng năm sống và
sáng tác mà nhà văn ấy tích lũy và
trải nghiệm đã làm nên nền tảng văn hóa, căn tính dân tộc của anh ta. Căn tính
ấy thể hiện những nét độc đáo mà tác giả ở những dân tộc khác không thể có. Có
thể nói, căn tính dân tộc cho phép chúng ta nhận diện bản sắc văn hóa, tầm vóc
của từng dân tộc, nhận ra diện mạo của từng nhà văn trong hành trình sáng tạo.
Nhưng nói tới căn tính dân tộc là nói tới hai
phương diện của nó, những giá trị cốt lõi và những giá trị tiếp biến. Những giá
trị cốt lõi bao gồm những giá trị bền vững, như lòng yêu nước, ý chí tự cường
dân tộc, tinh thần đoàn kết, lòng nhân ái, khoan dung… Những giá trị tiếp biến
của căn tính dân tộc thể hiện trước hết ở chỗ dân tộc ấy, nghệ sỹ ấy biết loại
bỏ những giá trị cũ không còn phù hợp với xu thế thời đại, tiếp thu những tinh
hoa từ dân tộc khác trên tinh thần sáng tạo, hướng đến vẻ đẹp mới mẻ của
Chân-Thiện-Mỹ. Những giá trị mới mẻ hôm nay sẽ dần kết tinh thành giá trị cốt lõi mai sau.
Việc đồng bộ hóa văn hóa dân tộc, hướng tới
văn hóa toàn cầu là mục đích chung của các nhà văn. Căn tính dân tộc góp phần
quan trọng tạo nên dấu ấn riêng độc sáng của tác phẩm. Nó thể hiện ước mơ tự
do, bình đẳng và dân chủ của chính dân tộc đã sinh ra và dung dưỡng nhà văn ấy.
Nhà văn mang căn tính dân tộc là người mở cửa cho cả thế giới nhìn vào không
chỉ thế giới nội tâm anh ta, mà trong đó, hiển thị sống động cả lịch sử, bức
tranh sinh động về xã hội đương thời, những khát vọng của cả dân tộc, cộng đồng
nơi anh ta đã và đang sinh sống. Nó chính là một “tấm gương” trong “Nghìn Tấm Gương Phản Chiếu Chúng Ta” (“A Thousand of Mirrors Reflecting Us”).
9/9/2019
Chủ đề của Liên hoan Nhà văn quốc tế 2019, được Viện Dịch thuật Văn học
Hàn Quốc (Literature Translation
Institute of Korea) tổ chức tại thủ đô Seoul, tháng 10/2019.