“Bầu trời không mái che” của Mai Văn Phấn
(Đọc tập thơ “Bầu
trời không mái che” của Mai Văn Phấn - NXB Hội Nhà Văn 2010)
Lê Vũ
Thơ là thẩn vậy tro than(1). Chỉ là thơ
thẩn với tro than nhưng nhà thơ
vốn nặng nợ, cái nợ chữ nghĩa. Mai Văn Phấn (MVP), với tập thơ thứ chín “Bầu
trời không mái che”, quả thật, đã cháy đến kiệt cùng trong nỗ lực nhận diện
mình. Ở đây, không phải vấn đề số lượng tập thơ xuất bản nhưng là bước vượt lên
chính mình, bỏ lại sau lưng những hiện đại, hậu hiện đại “Vách nước, Hôm sau, và đột nhiên gió thổi…”, là hành trình vươn về phía truớc trên đường bay của tâm linh và ngôn ngữ.
Ba phần, mỗi phần chín nhịp, cấu trúc tập thơ trải
ra thượng trung hạ và phải chăng Cửa Mẫu
là cõi Trời, Mùa trăng là cõi Đất,
và Hình đám cỏ là cõi Người?
Thiên địa nhân, tam vị nhất thể, còn số 9 là cửu cửu biến thiên gồm động/ tĩnh/
và mao mạch của cơ thể… thơ?
* * *
Với tôi, thơ là bí ẩn của những khoảng lặng và nỗi
kinh ngạc, những phi lý. “Cửa Mẫu” không mở ra với bàn thờ nhang khói, bóng
đồng nhập nhòa, những nghi tiết thờ phụng của Đạo Mẫu nhưng mở
cửa sinh thành trong khoảng không vô cùng, trong vĩnh cữu thời gian. Khoảng
không đó là tầng mây mưa nguồn, mặt trời
đáy nước, hơi nước bến sông, ngọn khói biển sương… Một vỗ cánh, một quạt
gió, một bật lá mầm đã đánh thức vũ trụ cũng bày biện nguyên sơ huyền diệu. Con
bơi qua sông, nòng nọc đứt đuôi là hiện thể đột hiện và biến của càn khôn. Ta
tìm thấy chính ta:
Con sơ sinh trên đất/ Bơi qua sông con nòng nọc đứt đuôi
Tập vỗ cánh, quạt gió vào lòng tổ/ Bật lá mầm bay đi thênh thang
Và hiện thực mở toang kinh ngạc, hoa nở
người về, rùng mình chạm bến bờ và choàng tỉnh.
Hơi thở,
cơ bắp chắc, lá reo…/ Người đã khuất bỗng về trong hoa nở
Con rùng
mình một bến bờ / Mặt nước nghẹn nơi không sóng vỗ
Hoa với
người xô vào nhau, cơ bắp và lá reo… Không, thơ không mộng du du nhưng là tâm
thức hướng về bản thể hồn nhiên của vũ trụ sao bay buổi đầu chạng vạng. Mẫu
& con, người về & bến bờ… tất cả là những ký hiệu của thế giới thực mà
ảo, thực trộn với phi thực. Cả sương, giọt thủy âm tinh khiết của trời là biểu
thị nguồn sống đầu tiên và tốt lành để hớp cạn.
Như trườn qua cơn chạng vạng/ Rút dần cơ thể khỏi lớp vỏ bọc
Con hớp những giọt sương
Mắt tập
định hình, phân biệt vật với người, màu sắc và bóng tối, những công việc không
giống nhau.
Nhìn hướng bất kỳ/ Như tập nhìn lên bảng/ Học cách phân màu/ Đánh
vần chữ cái/ Đây ngã tư trắng/ Mặt đất, mặt biển trắng/ Cụ già, chiếc ghế,
thiếu phụ trắng/ Viên thanh tra, người nông dân màu trắng
Mắt là
tín hiệu đầu tiên của gặp gỡ, là khởi điểm của nhận thức nhưng mắt hiểu như một
giác quan là không đủ. Cần, vẽ thêm “con mắt thứ ba”, con mắt của thị kiến, của
tuệ cảm.
Hướng khác vẽ thêm con mắt/ Mắt muông thú hay mắt người
Viết dòng chữ vào ô trống còn lại.
Thơ rơi
nghiêng về nẻo tâm linh. Hiện thực chuyển động theo những con đường bí mật nên
một ô trống, cái màu trắng của ngã
tư, của cụ già… là những mật mã mở ra nhiều phương vị tương tự những làn sóng
điện từ chồng chéo đan xen.
Con ếch
(2) của thiền sư Baso với âm vang của bước nhảy vào ao cũ đã thức động những
chân trời, “con” cũng liễu ngộ những chấn động của làn gió trên bờ sinh tử.
Cơ thể cha tựa sông cạn, củi khô, hạt lép
Chùm quả nặng đung đưa gió mạnh
Và sinh
tử mơ hồ, nguyện cầu như một phương thức để đốn ngộ khi vũ trụ ê hề bóng tối
những máu đen, vành tai đen, nước mắt mồ
hôi đen:
Vũ trụ
choàng áo đen lên con /Chỉ hở đôi mắt cầu nguyện
“Lầm rầm
con vẫn nghĩ… bàn tay trắng máu đen lưỡi
trắng nước mắt đen lưng trắng vành tai đen lọn tóc trắng mồ hôi đen…”
Mặt khác, sống thường xuyên chạm mặt với
bao lực hỗn loạn, cái Hình
bản đồ rách nát/ Hay xác chết nửa dơi nửa chuột?
nên “con” cũng lắm nỗi bất an, phải tự trang bị phòng thủ: đặt bàn chông, mài con dao.
Từ nguyên sơ, thơ lại quay về điểm mặt thế giới bộn bề hôm nay.
Các chiều kích trật tự không thời gian đã bị MVP đảo lộn và hiện thực cũng bị
tháo tung từng mảnh và nhà thơ ráp lại theo dòng ý thức của mình tìm về bản thể
với cội nguồn.
“Cửa
Mẫu” đã thị hiện không phải “anh/ tôi” mà “con”, một danh xưng khiêm cung trong cái ngước nhìn kính yêu
ngưỡng mộ Mẫu, biểu tượng của sinh thành và không khí thơ ở đây nghe ra u u
tịch tịch trong hoa quả, lửa đèn, âm
dương chén nước, nghe mơ màng huyễn hoặc với chín phương gió, mười phương
mây, nghe nguyên sơ huyền diệu với bình minh và bóng đêm, sấm to và những chân
sóng, nghe dờn dợn bí ẩn trong những dịch chuyển bò trườn, những xác chết lũ
dơi, bầy chuột… Gạt qua một bên lớp vỏ ngôn từ và thi ảnh, hiện thực bày ra quá
trình sinh thành và hủy diệt huyền nhiệm của trời. “Con” từ trần trụi đã lột
xác, sống và chiến đấu trong mối quan hệ với thiên nhiên, với đồng loại để tồn
tại. Khép lại “Cửa Mẫu” vi diệu
là bài tụng ca trống chiêng bát bửu/ mở hội long đình/ múa hát cao xanh lầm thầm dâng lên trời tấc lòng thành kính.
‘’Cửa
Mẫu’’ đẹp, không phải cái đẹp cổ điển của Đường Thi hay Haiku trong trong phác
vẻ miêu tả mà là cái đẹp của tâm linh, của lớp lớp hình ảnh chồng lên nhau thể
hiện tâm thức người đương đại trong hoặc nghi, phân vân, cả niềm sùng bái. “Cửa
Mẫu” dắt tay ta về buổi ban đầu để hoác ngộ cái như nhiên như là trong một không gian đặc thời gian nhầm lẫn.
Có thể giật mình, vui cười hay bi ai thống khổ, ngại ngần…, đó là quyền thụ
hưởng của người đọc. “Cửa Mẫu”, do vậy, là một văn bản mở và là tiền đề, bước
khởi động của “Bầu trời không mái che”,
một mênh mông ê hề gió, nắng, chim và sao bay .Và thi sĩ, “đứa con” được sinh
thành lặng lẽ đi qua vầng mặt trời đáy
nước/ Nhìn hướng bầu trời mở đôi cánh.
* * *
Bước về
cõi Đất (Mùa trăng), thơ không còn
mờ & hoặc nhưng tưng bừng sáng với xuân thu, với trăng, hoa, chim muông,
bướm vàng. Cả một đá tảng cũng thức dậy, mùa xuân:
Mùa Xuân đấy sao? /Dây hoa leo đường mòn
Tiếng chim dội xuống róc rách (Đá trong
lòng suối)
Và MVP
yên lặng ngày, không phải yên lặng để chìm trong nỗi buồn nhưng để bừng sáng và
nghe tiếng hót của chú chào mào đâu đấy:
Chẳng cần chim lại bay về/ Tiếng
hót ấy giờ tôi nghe rất rõ. (Con chào mào)
Rồi
mùa cốm xanh về, lòng thi sĩ cùng với heo may dâng lên trời ngan ngát mùi
hương:
Khăn áo ấy mịn màng da thịt/ Dâng heo may lên trời
Nhịp cốm giã rộn mùa thóc nếp/ Thúng mủng dần sàng vỏ trấu hây hây
(Cốm hương)
Thơ,
tưởng chừng còn lại tấm lòng phơi phới yêu thương, thở hơi trẻ nhỏ, ngọt lừ
ngậm lấy đôi môi. Hiện thực cũng không còn bất định và hỗn độn.
Nắng sẽ hanh hao/ Heo may run ngõ nhỏ
Sách mới thơm hơi trẻ thơ / Mía ngọt trào lên ngọn
(Thu đến )
“Mùa trăng” là “vườn địa đàng” để rong
chơi và MVP nắm tay ta qua từng ngõ rộn ràng đám mưa bụi, bóng mây với chú bê non chạm lưỡi mềm mặt cỏ, những con
sâu nhẫn nại tết vệt trứng óng ả, trái bưởi thơm, lá sen xanh. Và kia là con voọc chà vá chân xám, con nhím xù lông
bất động, con ong rạch đường bay, chim bồ câu ra ràng, côn trùng tỉnh dậy, lũ
nấm rơm mở mắt, trái bóng tròn vội vã nảy lên, con dế trũi, con ngựa trời, chú
nghé…Thiên nhiên được tái hiện bằng những chấm phá đầy nỗi mê hoặc, dịu
dàng trong cái nhìn tâm linh sâu thẳm. Tất cả cùng hát ca, hòa nhịp sống bình
đẳng và tự do. Muôn loài trùng khít và trùm lên bóng người trong ý niệm ”vạn
vật nhất thể”.
Nhưng
thiên nhiên rồi cuồng điên giận dữ, quả đất này cũng lắm khi máu me xương xẩu
với chiến tranh, dịch bệnh, đói nghèo... nên câu thơ chững lại một the thía
nghi hoặc trong cái âm ong óng nhọn sắc:
Nhoài lên mỏm đá sắc/ Thân thể gió trầy xước
Máu của gió là mưa / Nắng nhỏ xuống (Đỉnh
gió)
Day dứt
rồi tan mau khi Mùa trăng lấp lóa và
vườn em hoa cẩm quỳ, oải hương, phong lữ…
Bỏ đi những cột mốc lấm lem. Thơ tan vào trăng, khúc khích cười nói theo chiêm
bao trăng ngời ngợi:
Chuỗi thanh âm tràn dâng ngày/ Men theo trăng, cười nói trăng
Nghẹn thở một màu trong suốt. (Mùa
trăng)
“Mùa trăng” khép lại một niềm tin trong veo
đến trong suốt. Thơ dứt khoát một xác quyết:
Ngày mai mặt đất này/ Và thế giới sẽ đổi khác.
Là lập
ngôn hay ngọn nến cháy trong tâm thức? Tôi nghĩ MVP không nhất thiết phải “tải
đạo”, cũng không khua trống chiêng ầm ào những huấn thị giáo điều. Thơ, một thổ
lộ sâu lắng nhen nhúm hy vọng của riêng tư.
* * *
Đi qua cõi Người (Hình Đám Cỏ), thơ vội vàng,
thơ nao nức tiếng gọi tình. Nếu nhân vật trong Cửa Mẫu là “con” không giới tính
định danh, trong Mùa Trăng chỉ là “thiên nhiên vạn vật” thì trong “Hình Đám Cỏ”
lại là “Em”, bông sen trắng, đang nhói
sáng, vươn trong huệ tưởng.
Khúc dạo đầu mở ra hình ảnh thế giới chảy đi trong
tâm thức động & chuyển: mi mắt động, sương động, đá xù xì và cá động dục
lóe sáng… Tâm đã sinh và tình vọng động nên thơ, bỗng thơm hương hoa trang sách
ngày cũ, thánh thót tiếng chim hôm nay, treo những giọt chênh vênh mưa vào
tương lai vòm lá: Ngắt
vội bông hoa kẹp vào trang sách/ Chim non vươn trên thành tổ/ Chênh vênh vòm lá
treo mưa.
Nhưng trong động
là tĩnh, động tĩnh sinh thành vạn vật
nên kìa kìa: Tiếng
chim âm u/ Lập loè sáng từng phần cơ thể. Và: Boong…/ Giữa trời một bông hoa cúc.
Trăm năm
gắn với một ngày và người, vẫn mê mải kiếm tìm bản lai diện mục của mình, cái
ta soi vào khách thể để hiển hiện mình, tiểu ngã quan chiếu với đại ngã nên Em
cũng không thể tách rời vạn vật nhưng
đồng nhất với thời gian phi, nhập làm một với thiên nhiên hằng hà: con sóng,
tiếng chim, bóng mây, đóa hoa, giọt nước… Trên
cao em con cá trúng xiên, con chim trúng đạn/ Vũ điệu nhịp nhàng cho nuột nà nở
một đoá hoa./ Nước ấm nóng dội xuống mở đầu nghi lễ thanh tẩy/ Anh lăn trơn
chuỗi hạt xổ tung…
Và cỏ, có
úa héo vọt vàng nhưng rồi sẽ tưng bừng xanh, xanh lên tầng mây, xanh dợn chân
trời. Những móng vuốt tì chân cỏ bật căng
cuồn cuộn/ Cỏ xanh kinh động huỷ diệt càng chồi lên mở lại những chân trời.
Vâng! Cây đời mãi mãi xanh tươi(3) và Em nhen nhúm hy vọng, mầu nhiệm cứu rỗi của một chúc phúc tái
sinh: Thân dâng/ Hương thơm ngon ngọt/ Con chào mào em/ Khoét rỗng môi
anh/ Và vỗ cánh/ Ngậm anh đi gieo hạt.
Trong
bóng Em, có góc phố, bông hoa, gốc cổ thụ và buổi Lễ Thánh Thể; có tuổi thơ ngôi nhà nhỏ, con sông chảy, mùa cá
tôm, đồng lúa chín, ngọn khói khu rừng, cơn giông, tin nhắn màn hình điện
thoại, ô cửa nhỏ… Nghĩa là Em có trong
tất cả, tất cả cũng là Em. Chữ Tình đã viên thành một tôn giáo diệu kỳ có
thể nhập vào & biến cải núi sông trời đất vui buồn trong một tích tắc mắt
chớp: Nhìn thời khắc đầu ngày/ Vẽ lên
chân trời rẻ quạt/ Mỗi vệt sáng ghi nhớ một việc/ Em chìm trong chiếc quạt
khổng lồ./ Chiếc quạt ẩn trong gió thổi/ Lá khô rụng xuống/ Mở đường chim bay/
Cơn giông cuối chiều ập đến.
Không gian tình hoán chuyển trên nhiều sắc độ, khi
là buổi sáng với trà hương, cánh tay, ngấn cổ và móng chân sơn màu trà: Không gian mở hương trà thơm/ dâng từ cánh
tay, ngấn cổ/ Anh nhìn móng chân sơn đậm màu trà. Khi là hơi thở nóng lan
âm âm qua dây truyền điện thoại: một hỏi thăm, một dặn dò, một bông hoa phớt
tím cánh lá nhỏ, cây bút và đồng hồ tự trôi và nhiều khi, là bóng tối vây
quanh, ở đó em là chùm rễ xoắn xít mặn nồng: Trong bóng tối em như chùm rễ/ Lần tìm từng ngón chân anh.
Tinh tế và nhạy cảm, MVP ghi nhận những động tác yêu
thương bằng những gam màu dịu hoặc, mị mị ảo huyền, như có như không: Ngón tay em làm bơi chèo /Khoảng không quanh
ta luênh loang hồ nước/ Xôn xao hàng rào, lối ngõ, tán cây/ Những ngôi nhà xa khuất...
Thơ đã thăng hoa ngay trong quá trình hòa nhập hai thành một mà không hề khiêu
khích, không hot sex như ai đó vô
tình/ cố ý bôi bẩn nhan sắc thơ bằng hoảng loạn trần truồng con chữ gợi dục.
Thơ, đã đáp ứng được chức năng thẩm mỹ
của nó (fonction esthétique).
Ca tụng tình yêu & tình dục, MVP cũng đồng thời
ngợi ca tự do, xác nhận thiên đường ở ngay trần thế này, không phải ở đâu khác…
Mưa da thịt em mê man sáng
láng./ Phởn phơ vũ điệu cỏ cây/ Tự do hét vang cao rộng trời xanh/ Tự do lặng
im thèm muốn. Trong tận cùng của chiêm nghiệm, Em là câu
kinh nhật tụng ta niệm chín môi bời bời nên thi sĩ, đôi khi, hóa thành thiền
sư. Thơ vô âm như một câu kệ sớm mai tiếng chim: Tiếng chim xuyên qua đỉnh đầu/ Vào cơ thể anh lúc đang tịnh độ./ Xua đi
cho lòng yên lặng/ Làm sao về được tâm không.
Cái “tâm
không” đó cuối cùng là “Hình” hay là
“Đám Cỏ”, là rạng đông chìm vào đất chú vành khuyên hay là màu chạng vạng sơn dương ngực mở, là cánh môi dục vọng hay bông
hoa cúc, bầu vú căng hay ngọn núi che chiều…?. Câu hỏi treo lên những mật
mã, gọi mời một câu trả lời…
* * *
“Bầu trời không mái che”, ba phần chia biệt
nhưng là một thể thống nhất trong cái nhìn đậm màu sắc tâm linh của MVP về thế
giới mà nổi lên là mối quan hệ giữa thiên nhiên và người, giữa động và tĩnh,
giữa sinh và tử, giữa tình và dục. Thiên nhiên sinh thành tạo tác nhưng cũng là
môi trường hủy diệt; cái tiểu ngã chan hòa với đại ngã để nhận ra mình; tình
yêu thăng hoa trong lạc thú huyền nhiệm. Vũ trụ, hoa cỏ, con người là đồng nhất
thể trong một chiêm ngắm, nhập hòa vào nhau trong vô biên và vô cùng thời gian.
MVP đã gói lại tất cả ý niệm của mình bằng kỹ thuật đồng hiện,
chuyển dịch không/ thời gian: ánh sáng & bóng tối, quá khứ với hiện tại,
pha trộn những nhát cắt ngày sống với nhịp điệu đêm nồng nàn… đồng thời chuyển
dịch cái nhìn của cái tôi: khi thành kính, khi hưng phấn, khi lơ mơ, khi nghẹn
ngào, khi mệt mỏi, lọ mọ chán với buồn, cả ngờ vực sợ hãi, phân vân.
Những câu thơ 5-6-7- 9 với tiết tấu khi mau khi
chậm, vừa miêu tả, vừa tự tình, vừa tường thuật …cho phép mở rộng biên độ thơ
đủ để dung chứa những ý niệm tâm linh, vũ trụ hằng hà và cả hiện thực ngồn ngộn
của đời sống buồn vui những bất ổn. Giọng điệu trong ba cõi trời, đất và người
có màu sắc đậm nhạt khá phân biệt. Không khí “Cửa Mẫu” pha vào chút linh
thiêng, hỗn độn, mờ hoặc, không gian của “Mùa trăng” trong suốt đến ngờm ngợp
trong khi “Hình Đám Cỏ” lại ngập bờ hoan lạc. Chỉ tiếc, giọng điệu của toàn tập
hơi nghiêm túc quá, có thể không phản ánh chính xác những khoảnh khắc đời sống mà
đôi khi, chỉ cần tóm tắt trong một nụ cười hóm. Nhà văn
Hermann Hess, người “dù bị đau đớn quằn
quại, tôi vẫn tha thiết yêu thương trần gian điên dại này" cũng đã gửi
lại nhân sinh một nhắc nhở: “Trong vĩnh
cửu thời gian không tồn tại. Vĩnh cửu là một khoảnh khắc dài vừa đủ một câu nói
đùa”.
* * *
Thơ, cuối
cùng là “một ngôn đề nhằm vào biểu thức”(4) (un énoncé visant l’expression)
và những con chữ như mồ hôi rươm rướm rồi tuôn đầy mặt, ướt bàn tay,
chảy vào trời, đổ tràn mặt đất. Thơ như hơi thở, như máu chảy, như ý nghĩ
…nhiên nhiên mà thành ”Bầu trời không
mái che”. Do đó, dù mang tâm thức
con người đương đại nhưng gần như, MVP đã thoát ly những trường phái trào lưu,
đã nhảy qua cái bóng của hiện đại, siêu thực, lãng mạn với tượng trưng...
Đừng nghĩ đến bước chân/ Vin em mà bước.
Không, không có mê lộ. “Những con đường đều dẫn về Rome!” Bằng những con chữ tung tẩy âm sầm chở mây lên gió, chở gió về
ngọn cây đám cỏ…, với cảm xúc về huyền nhiệm của hai cực động & tĩnh,
của sinh tử, lẽ yêu thương, MVP đã thổ
ra thơ và kiến trúc ”Bầu trời không mái che” trải ra vô biên từ cổ độ thiên thu về tận thế giới phẳng hôm nay,
một bầu trời đủ mùi vị đau khổ, hãi sợ, nghi nan mà cũng ngập hân hoan dục lạc
của kiếp người.
Với ”Bầu
trời không mái che”, MVP đã nhận ra
mình hay cố tình làm mới mình khi để thơ bước vào cõi tâm linh huyền diệu?
L.V
________________________
1- Thơ Bùi Giáng
2- Bài thơ Haiku của Baso
3- Tư tưởng của Goethe.
4- Ý kiến của Jokobson.
(http://phongdiep.net)