HOA GIẤU MẶT & CUỘC ĐỐI THOẠI VÔ NGÔN
(Đọc tập thơ “hoa giấu mặt” của Mai Văn Phấn. Nxb. Hội Nhà
văn, 2012 )
Nhà thơ Vĩnh Phúc (Lê Vũ, 1953 - 2013)
Lê Vũ
“hoa giấu
mặt” - thơ ba câu. Có vẻ như nhãn
hiệu đã được dán, minh định nhưng không, chỉ là một cách đi nữa của Mai Văn
Phấn (MVP) để phân biệt với haiku, thơ
ngắn, thơ mini…, một chọn lựa có tính cách tương đối nghiêng về hình thức.
Đọc “hoa giấu mặt”, tôi bỗng nhớ câu nói đầy thi vị của B. Shelly “Thi sĩ là
con chim sơn ca ngồi trong bóng tối hát lên những tiếng êm dịu để làm vui cho
sự cô độc của chính mình.”
Vâng, người
thơ của Hải Phòng, sau khi trở mình lăn lộn với Tượng trưng, Siêu thực, Tân
hình thức, Hậu hiện đại... đang tìm về cái đẹp của suối nguồn vĩnh cửu của tâm
linh và bắt đầu cuộc đối thoại với cái tôi, với người, với chín phương trời
mười phương mây, một cuộc đối thoại vô ngôn trên những dự báo bất thường. Ngoài
tiếng chuông, tiếng chiêng, câu tụng niệm rì rầm, “hoa giấu mặt” không có quá
nhiều thanh âm của xe pháo phố phường, không có hầm hố điêu ngoa mắng chửi, chỉ
thảng hoặc là một tiếng chim trên cao, tiếng cá đớp mồi. Cả chú ngựa cũng không
hí vang giậm vó vì đang… đọc sách, thủng
thẳng đi bước một. Những thi ảnh cứ mỏng tang, dễ vỡ, chợt nhòa chợt hiện
vì quả thực, thi sĩ đang sống và viết trong trạng thái vô thức, tự cảm, đốn
ngộ. “hoa giấu mặt”, thành ra là khoảnh khắc dừng chân của thi sĩ trước lộng
lẫy hương sắc tinh tuyền của núi cao, chiều tà, bông hoa nhỏ, của một thu đầy, một rét trời; là sự kiếm tìm
cái đẹp như một “nguồn cơn cứu rỗi”(*), là sự trở về với cái tâm tịnh lặng để
mê man tàn tịch với linh thiêng bất diệt. Một số Đuờng thi ngàn năm trước và gần đây, Haiku của Nhật cũng đã bắt
chợp lấy những phút giây thế này; nhưng “hoa giấu mặt” là một trường hợp phân
biệt, dù có ý vị, pha trộn ít nhiều sắc màu của Đường Thi, Haiku vẫn là một giọng riêng không nhầm lẫn của MVP khi
tập thơ có biên độ rộng và ngầm chứa dung lượng khổng lồ từ tâm linh, thế sự,
tình yêu, phong cảnh và đặc biệt là cái nhìn riêng của thi sĩ. MVP đã bắt chộp
những tình tiết, ghi nhận và bày biện ra theo cách thế của mình. Anh mời gọi
chúng ta tham gia vào cuộc đối thoại trong lặng im. “hoa giấu mặt”, một văn bản
mở.
Điều ghi
nhận đầu tiên là MVP không tô vẽ màu mè làm dáng khi hết viết thơ dài lại ngắn.
Đa phần các hình ảnh trong “hoa giấu mặt” gần như đã xuất hiện trong các tập
thơ trước đây từ một nhánh cỏ, hạt sương, hơi thở nhẹ, gợn mây mềm, cuống rễ bé
nhỏ, chiếc gai, đôi lá mầm xuân, non tơ đọt chuối, mùi hương, tiếng chiêng, váy
hài… nhưng ở đây lại khoác màu áo mới: an nhiên hơn, tịnh lặng hơn.
Bông cúc ấy sắp tàn/Nhớ lấy màu hoa /Đan áo (Dặn em)
Trong Ngày giỗ tổ, con cá bơi bỗng ngập ngừng Quanh phần cơm cúng vừa chia.
Nhưng “hoa
giấu mặt” không chỉ an nhiên trong từng con âm kiểu Haiku mà đầy phong vị hiện đại với ngổn ngang sự thế, những phát
vấn và dự báo rất MVP.
*
1. “hoa giấu mặt” và những phát vấn treo lên
trời
Bài thơ mở
đầu có giá trị định vị cho cả tập: Đó là Cái
nhìn trực diện vừa thực, vừa ảo, gom hết từ một vũng nước nhỏ đến đỉnh cao xanh, từ một không gian hẹp, thấp đến cả
thế giới rộng, dài.
Vũng nước nhỏ dưới chân núi/Soi/Tận đỉnh (Cái nhìn)
Những câu
thơ không có giá trị miêu tả hay thông báo, cũng không lóng lánh chữ nghĩa và
được viết bằng câu xác định nhưng không, chính xác đó chỉ là một câu hỏi, một
câu hỏi mở ra mười phương ngắm và ngẫm ngợi, một phát vấn về những tình thế,
bối cảnh được mất, hơn thua, thành bại, sáng tối… Chúng ta tùy nghi đối thoại,
nếu muốn… Cứ thế, MVP bắt đầu trải đi với những câu chuyện nhẹ nhàng, dí dỏm,
lãng mạn, có khi cay cực của mình.
Trồng cây nêu trước nhà là một câu hỏi thứ hai về cũ và mới, về những biến động/
biến cố thường ngày, một câu hỏi không vui vì điệp khúc cứ lập lại, những ong
óng nhốn nháo của cuộc sống vẫn là “ chuyện thuờng ngày ở Huyện”…
Xuân /Ngấm đất /Đào xuống gặp toàn năm cũ.
Trong mạch
chảy về đề tài tình yêu, thơ ba câu của MVP có hơi hướng tình dục xác thân hơn
dù che đậy bằng cái lớp vỏ lãng mạn: Anh
là đám cỏ lan ra lối đi/Em đi hài đỏ/ Giẫm lên anh phải không? (Kiếp trước).
Nói chuyện
hài đỏ với cỏ xanh trong bầu khí liêu trai, MVP đang hỏi về mối quan hệ đôi lứa
bằng cái giọng của mình, một thứ trái đắng cay ngon ngọt giành cho nhau và
chúng ta vẫn có quyền cười mim mím với một loạt các biểu tượng “đám cỏ, hài đỏ
và giẫm”.
Chiều tà còn
dí dỏm hơn khi gợi mở về thiếu nữ, bóng chiều, mặt trời, con suối. Hoàng hôn
không có vẻ buồn thiu cổ điển nhưng tươi mát vì đầy sức sống và thi sĩ đang
mộng mơ về nàng từ làn da, gót chân, vẻ nhún nhảy… Tôi tin rằng không thể nào
tìm thấy một tứ thơ tương tự trong Đuờng
thi hay Haiku.
Thiếu nữ lội qua suối/Mặt trời nhấp nhô mấy
lần/Mới lặn
Thoạt đọc Tôi đứng giữa/Tiếng ve /Bông cúc (Hai mùa), chúng ta bỗng nhớ đến Con quạ của nhà thơ Basho viết năm
1937.
Trên cành khô/Cánh quạ đậu/Chiều thu. (Nhật Chiêu dịch)
Nếu Con quạ khêu gợi cảm giác một vùng cô
tịch tận cùng, vừa huyền linh vừa như nhiên của thiền định thì Hai mùa chỉ là câu hỏi, hỏi mình, hỏi
người, một câu hỏi thắc thỏm không giấu vẻ ưu tư vì một bên là xao xác, nháo
nhác và bên kia là dịu dàng, yên tĩnh. Hai
mùa đầy tính chất trần tục của phân vân, chọn lựa, của luỡng lự và nghi
hoặc, không hề bí nhiệm sâu kín của thiền định.
Nghĩ trong mưa là một phát vấn khác, đầy chất hoặc ngờ của thời đương
đại khi mà bầu khí hôm nay quá ô nhiễm, lòng người đổi thay tráo trở đến vô
lương vô lường còn những thiên tai tật bệnh cứ triền miên.
Không thể tin/ Đám mây say đắm hôm qua/ Đang
làm mình ướt
Những phát
vấn rồi neo lại cuộc ngày với đủ thứ mùi vị, có khi lựt xựt một hốt hoảng: Lá cây động/Ra mở cửa/Thủ sẵn cái búa (Con mắt nghiêng, 74); có khi áy náy với
trầm tư: Ruộng sạch cỏ/Con trâu ngủ
say/Mạ chưa cấy (Nhìn qua răng bừa);
có khi buồn như thủy ba ngầm ri ri chảy trong đất: Tiếng dệt chiếu /Trăng trên sông/ Nhạt dần (Về làng); có khi lại mơ màng về một giọt nắng lửng lơ, vẻ đẹp ngân
ngấn màu cổ xưa.
Nắng/ Lơ lửng chờ/ Bông cúc khép cánh trắng (Hoàng hôn)
Phát vấn
treo lên nhiều sắc màu cuộc sống, có khi lại bao dung độ lượng đến từ bi. Trong
bụi gai là một ví dụ.
Gai không đâm vào gai/ Cùng thu mình/ Làn
hương qua
Tôi nghĩ,
MVP không xác định điều gì. Anh chỉ hỏi, hỏi trong lặng im và chờ một cuộc nói
chuyện mới cho hôm nay và mai sau. “hoa giấu mặt”, do đó, rất hiện đại chứ
không giàu tính ước lệ, bó khuôn trong tinh thần nghiêm túc như của Đường Thi & Haiku.
2. “hoa giấu mặt” và những dự báo bất thường
Tập thơ còn
hiện đại hơn khi biện bày ra những dự báo bất thường. Nó không đơn thuần là
những suy nghiệm tâm linh mà là những mảnh vỡ cảm thức về giá trị nhân bản, một
“tiếng hú” vọng động về những biến thiên xộc xệch giữa dòng chảy bán mua xao
xác.
Bí ẩn là một cảnh
giác về những rình rập săn bắt có thể trong đêm, sau lưng người.
Nơi con chuột sập bẫy/ Suốt đêm/ Không con
nào qua
Chim kêu trên cao, tương tự, là tiếng gọi đến khàn đục khi những tai họa
mênh mông đầy trời, những bẫy rập cứ khin khít trùng vây:
Tiếng khàn đục như mắc nạn/ Cầm cây nến nhỏ/
Soi vào đêm.
Dự báo nhiều
khi lại bao dung một gọi mời: Chiếc xe
ủi/Giữa trời /Cán một mầm cây (Nhiều
người nhìn thấy). Chi tiết nhỏ, tình huống lớn vì đây là tội ác hũy diệt
mầm sống một cách công khai, có cả nhiều nhân chứng. Nước ròng, tương tự, dự
báo về việc san lấp, lấn chiếm và tàn sát sinh vật.
Cạn trơ hai bờ sông/ Bụng con cá mổ/ Phơi
sương muối
Hy vọng và
niềm tin đang được ban bố như một phép lạ cứu rỗi
Sấm rền/ Cá trong miệng chim săn mồi/ Hy vọng
(Con
mắt nghiêng, 31)
Nhưng thi
sĩ, dù cố nén lại trong mấy âm tiết, tiết chế cảm xúc nhưng phẫn nộ thỉnh
thoảng vẫn bừng hiện: Con diệc /Non/Mẹ đâu? (Đời
đầy hiểm hoạ) và những bức bối vẫn tràn bờ: Ngắt chiếc lá/ Đưa lên miệng/ Ai đang câu tôi (Lưỡi câu vô hình).
Giữa chợ là
một âm vọng có hơi hướng kì bí: Mỗi con
một hướng/Chó mèo cô độc/ Trong hơi thở người nhưng rất cụ thể về sự phân
cách và cô độc của thân phận người. Con
mắt nghiêng số 4 cũng thở hơi tương tự về sự tái sinh trong khổ đau:
Trên gai nhọn/ Mặt trời mọc/ Giọt sương.
Dự báo, rõ
ràng, đầy nghịch lý nhưng lại có lý theo cách nào đó. Đó là bí ẩn và cũng là
cái huyền diệu của thơ. Phi thực mà thực đến từng chân tơ cọng tóc. Phần lớn Con mắt nghiêng đều mọc lên những cảnh
huống bất ngờ:
Đàn dê/ Ăn trụi vạt cỏ/ Xuân mới đến (10)
Ngày nồm/ Cầm con dao/ Bỗng cùn (14)
Cầm bàn tay/ Mình đã nuốt em/ Không còn lọn
tóc (55)
Một loạt thi
ảnh khác như bình minh nham nhở, Mây đen
trùm đầu, Nỗi cô đơn hình lục giác, Con nhặng đột nhiên cất tiếng, thanh kiếm
gỉ, Giấc mơ con nhện, Tiếng ngân mồ hôi người, Bông hoa chảy máu… chính xác
là những dự báo bất thường, âm vang trạng huống hoang mang của người thơ đang
sống trong phập phồng bấp bênh.
Dự báo/ dự
cảm có thể đúng hoặc sai nhưng “hoa giấu mặt” cũng góp một tiếng nói vào những
lịch kịch của đời sống, không tách rời hiện thực kiểu “lấy cảnh ngụ tình” của
văn học cổ. Đó là nét khác biệt thứ hai của “hoa giấu mặt” so với các tập thơ
có chất thiền tịnh.
3. “hoa giấu mặt” và vệt bay của tâm linh
Và vẫn có
thể gọi “hoa giấu mặt” là tập thơ có sắc màu tâm linh vì tâm linh gần như là
một đặc tính trong thi pháp MVP và hiển lộ rõ nét nhất từ “Cửa Mẫu” trong “Bầu
trời không mái che”. Tuy nhiên, vệt bay tâm linh trong “hoa giấu mặt” kín đáo
và ẩn mật hơn. Đây là những khoảnh khắc bất tri giác của nhà thơ, một vùng sâu
thẳm của cái tôi đối mặt với thế giới linh huyền với chiêng, với câu tụng niệm
bơi bời, với nhang khói, đóa sen tỏa hương, với một ban mai thanh sạch, và
những mảnh vỡ của ánh trăng trên cây, với cuộc hóa vàng, buổi thanh minh, với
cả linh hồn người chết…
Thơ vô ngôn
và cuộc đối thoại càng ẩn mật hơn. Tuy nhiên, tuyệt không có cái những pháp âm,
tiếng chuông Mạn đà la, cũng không hình tướng liễu ngộ trong cái ao tâm của
thiền sư. Vệt bay tâm linh của “hoa giấu mặt” vẫn vấn vít cái đẹp của hoang dã
trần tục trong những sắc của non tơ cỏ, một nụ cười mi trăng rằm, của những miệng chim non hớp đám mây, của chén trà nhấp một nữa. Chất hư vô và
nghịch lý là nét đậm nhất trong mảng này với bao nhiêu thi ảnh đượm màu từ bi,
và các vật thể đều mang tâm Phật: Một
bóng trăng cúi xuống bên tượng Phật, con diệc lò dò trong tiếng mõ, con cá muốn
dự phần cơm cúng vừa chia, con cuốn chiếu bò đi nơi khác khi nghe tiếng cầu
kinh, hoa cửa đền thơm hơn nơi khác…
“hoa giấu
mặt” không nhuộm sắc màu hoang đuờng mê tín. Có thể ghi nhận đây là tâm thức
của nhà thơ giữa cuộc nhiễu nhương trần gian, của cái tôi nhỏ bé, bất lực đối
diện với vĩnh cửu, của hữu hạn đối mặt với vô cùng.
Sát na là một ví
dụ cho phút thoáng hiện lay động trong sâu kín khát khao kiếm tìm cái vẻ đẹp
nguyên sơ: Chưa kịp cất lời Kinh/Con chim
sâu /Vội chuyền sang cành khác. Thanh
minh là khoảnh khắc sắp chạm mặt của sinh tử, sống chết:
Bà nội rất muốn gặp tôi/ Nhưng những người
chết/ Ngăn lại
Còn Tìm đường là những phút đốn ngộ hiếm
hoi: Chuông đổ thêm lần nữa/ Tôi nhận ra/
Con giun bò trên đất; thi thoảng là một chút sắc không: Con bướm đậu/ Hạt mưa /Tập vỗ cánh (Con mắt nghiêng, 9) và đâu đó là một
nghiêng thân hành lễ với thành kính từ tâm: Bông
hoa/ Rụng dưới mặt trời/ Trọn nghi lễ (Con
mắt nghiêng, 32).
“hoa giấu
mặt” có khá nhiều ngôn ngữ cửa Phật nhưng lại không huyền hoặc, không tạo ra
cái cảm giác về một vùng đất u tịch, trầm mặc, một không khí linh thiêng vì cảm
thức của nhà thơ vẫn là của người đương đại, sống và viết cho chính hôm nay. Đây là điểm mới thứ ba của tập
thơ.
4. “hoa giấu mặt” và cái mới trong cấu trúc
chữ & nghĩa
Như đã giới
thiệu từ đầu, “hoa giấu mặt” là một cuộc đối thoại với hư vô, với lặng im những
mặt người nên dấu vết các trường phái không có mặt ở đây; cũng không có sự bày
biện trau chuốt chữ nghĩa. Cái mới là sự tiết chế chữ nghĩa, sự dồn nén cảm
xúc, tứ thơ vào trong một cái khuôn từ, hoàn toàn khác với những tập thơ cũ của
anh và đặc biệt là cách nói đơn giản, rất gần với ngôn ngữ thuờng ngày nhưng
vẫn đầy những khoảng lặng, khoảng trắng để liên tưởng đa chiều.
Bằng 99 bài
thơ hoàn chỉnh, trong đó bài thứ 99, Con
mắt nghiêng, lại gồm 99 phần và mỗi phần đó – đánh số từ “1” đến hết – MVP
đã định hướng đường đi của mình và tuân thủ một cách chặt chẽ: Thơ ba câu.
Trong chừng
mực, “hoa giấu mặt” là một phái sinh của các loại thơ ngắn, thơ mi-ni, Haiku… Phải chăng, khi văn hóa
đọc xuống cấp, người đọc không thích đọc dông dài thì thì Thơ ba câu là một
loại hàng hóa dễ tiếp cận và thú vị bên tách trà buổi sáng, cuộc rượu ban
chiều?
*
Mai Văn Phấn
luôn thao thức trở mình trên hành trình thơ canh tân, luôn tìm cách đổi mới
mình. “hoa giấu mặt”, thêm một lần, khẳng định điều đó: một nhà thơ không chịu
lặp lại mình và nỗ lực để sáng tạo cái mới trên nền của chính cái cũ của mình
tạo dựng. Tôi tin rằng “hoa giấu mặt” vẫn chưa kết thúc chặng cuối con đường
sáng tạo của anh. Những văn bản và cấu trúc đang mở cửa trước một thi sĩ đầy
nội lực và những khát khao thể nghiệm…
TP. Hồ Chí Minh, 12/2012
L.V
_________________
(*) Cái đẹp
cứu chuộc thế giới (Dostoevsky)
- Các chữ in
đậm là tên bài thơ. In nghiêng là thơ trích
