BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC VINH

MỤC  LỤC

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

4. Nhiệm vụ nghiên cứu .

5. Phương pháp nghiên cứu

6. Đóng góp của luận văn

7. Cấu trúc của luận văn

 

Chương 1. KHÁI QUÁT VỀ THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT TRONG THƠ MAI VĂN PHẤN

1.1. Giới thuyết khái niệm

1.1.1. Thế giới nghệ thuật 

1.1.2. Thế giới nghệ thuật trong thơ trữ tình 

1.2. Mai Văn Phấn và các chặng đường thơ 

1.2.1. Tiểu sử nhà thơ Mai Văn Phấn 

1.2.2. Các chặng đường thơ Mai Văn Phấn 

1.3.  Cơ sở hình thành thế giới nghệ thuật trong thơ Mai Văn Phấn 

1.3.1. Về thế giới nghệ thuật  thơ Mai Văn Phấn

1.3.2. Những cơ sở hình thành nên thế giới nghệ thuật thơ Mai Văn Phấn

 

Chương 2. HÌNH TƯỢNG CÁI TÔI VÀ HÌNH TƯỢNG THẾ GIỚI TRONG THƠ MAI VĂN PHẤN

2.1. Hình tượng cái tôi trong thơ Mai Văn Phấn

2.1.1. Cái tôi giàu khát vọng và năng lượng cách tân thi ca 

2.1.2. Cái tôi say đắm, nồng nàn trong tình yêu

2.1.3. Cái tôi thống nhất giữa lý tính tỉnh táo và trực giác nhạy bén

2.1.4. Cái tôi khao khát hướng tới một thế giới tinh thần lý tưởng “thuần Việt

2.2. Hình tượng thế giới trong thơ Mai Văn Phấn

2.2.1. Một thế giới của sự viên mãn và thuần khiết 

2.2.2. Một thế giới của sự tương giao, hài hòa 

2.2.3. Một thế giới của những cảm giác siêu nghiệm 

 

Chương 3. PHƯƠNG THỨC XÂY DỰNG THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT TRONG THƠ MAI VĂN PHẤN

3.1. Thể loại 

3.1.1. Thơ lục bát 

3.1.2. Thơ tự do

3.1.3. Thơ văn xuôi 

3.1.4. Thơ cực ngắn 

3.2. Kết cấu 

3.2.1. Kết cấu văn bản

3.2.2. Kết cấu hình tượng 

3.3. Cách sử dụng hình ảnh, biểu tượng và biện pháp tạo hình

3.3.1. Cách sử dụng hình ảnh, biểu tượng 

3.3.2. Những tìm tòi trong bút pháp tạo hình

KẾT LUẬN 

TÀI LIỆU THAM KHẢO 

 

 
Ts. Lê Hồ Quang (trái) và Th.sỹ Hoàng Thị Thanh Nhàn trong ngày bảo vệ LVTS

 

 

 

 

 

 

MỞ ĐẦU

 

1. Lí do chọn đề tài

 

1.1. Mai Văn Phấn là một cây bút cách tân tiêu biểu của thơ Việt Nam đương đại. Với ông, sáng tạo nghĩa là phải luôn đổi mới và quá trình sáng tạo chính là “những cuộc cách mạng liên tiếp xảy ra trong mỗi nhà thơ”. Điều đó được chứng minh rất rõ qua các chặng đường thơ của ông. Nhà thơ quan niệm rất nhất quán: “Đổi mới thi pháp trước hết là từ chối ve vuốt những sở thích của người đọc, nhằm tạo những sóng từ khác, những mã số khác trong không gian thơ vừa được khám phá. Lý tưởng thi ca của sự cách tân là nhằm gọi đúng bản chất của sự vật trong nhịp điệu đời sống hiện đại” [55;378]. Có lẽ chính vì thế nên khi xuất hiện, những “đứa con tinh thần” của ông luôn tạo ra những hiệu ứng thẩm mỹ trái chiều và mạnh mẽ.

 

1.2. Thế giới nghệ thuật là thế giới hình tượng được sáng tạo, xây dựng nên trong tác phấm nghệ thuật theo những nguyên tắc tư tưởng – thẩm mĩ nhất định của người nghệ sĩ. Gắn với một thế giới nghệ thuật là một quan niệm riêng, cá tính sáng tạo riêng của mỗi tác giả. Có thể thấy, gắn liền với một quan niệm thẩm mĩ mới mẻ, thơ Mai Văn Phấn là một thế giới nghệ thuật hết sức độc đáo.

 

Tuy nhiên, cho đến nay, chưa có công trình nghiên cứu khoa học nào trực tiếp bàn đến vấn đề này. Do đó, chúng tôi quyết định chọn “Thế giới nghệ thuật trong thơ Mai Văn Phấn” làm đề tài nghiên cứu của luận văn.

 

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu

 

Mai Văn Phấn là cây bút cách tân tiêu biểu trong văn học đương đại. Về vấn đề thế giới nghệ thuật thơ Mai Văn Phấn, cũng đã có một số công trình, bài viết quan tâm tìm hiểu. Sau đây chúng tôi sẽ lược thuật những ý kiến tiêu biểu.

 

2.1. Những nhận định, đánh giá về đặc trưng thế giới nghệ thuật thơ Mai Văn Phấn

 

Văn Giá trong bài Thơ sinh ra để nói về niềm hy vọng của con người, khẳng định thế giới nghệ thuật trong thơ Mai Văn Phấn là thế giới rất khó nắm bắt với sự “Bề bộn về số lượng: 370 bài. Bề bộn về ý tưởng. Bề bộn về thi ảnh. Bề bộn cả về thể điệu: lục bát, đường luật, tự do, thơ văn xuôi, trường ca. Lại đi qua ba quãng tính từ những bài thơ đầu tiên cho đến hôm nay. Thế nên, để gọi ra được “khuôn mặt” nhà thơ Mai Văn Phấn với tất cả những nét đặc sắc riêng quả là một thử thách đối với bất cứ ai” [46; 528] Nhà phê bình này cũng nhận xét rất xác đáng: “Toàn bộ thơ Mai Văn Phấn đã dựng nên một thế giới phồn sinh và hóa sinh bất định… Với người nghệ sĩ này, một xác tín hiệu hiện lên thật nhất quán: còn sự sống là còn phồn sinh và hóa sinh bất định; và còn phồn sinh hóa sinh bất định là còn khiến con người ta có quyền hy vọng vào những gì đẹp đẽ và nhân bản nhất. Thơ Mai Văn Phấn hát ca niềm hy vọng không bao giờ ngơi nghỉ ở con người” [46; 529].

 

Theo Đỗ Minh Tuấn: “Thế giới thơ của Mai Văn Phấn luôn luôn trong trạng thái sẵn sàng bùng nổ. Một biến động dù thi nhân day dứt siêu hình, những suy tưởng miên man... tất cả đều có thể là nhỏ nhất như một tia sáng, một tiếng chim... Từ cuộc sống xung quanh vọng tới cũng có thể khởi động lên trong sứ giả của một trật tự thi ca mới mẽ đang chờ” [46; 148].

 

Theo Nguyễn Quang Thiều, viết về  thơ Mai Văn Phấn là viết về “ hiện thực của những giấc mơ, của những câm lặng, của tưởng tượng và khát vọng. Hiện thực này trong nghệ thuật được sinh ra để hé lộ cho ta thấy một đời sống tâm linh, và nó tìm cách cứu vớt sự tuyệt vọng của một hiện thực khác mà con người đang phải đương đầu” [76; 3].

 

Nguyễn Thanh Tâm trong bài Lập thể của ký ức và tưởng tượng xuyên qua Bầu trời không mái che đã  nhận định:“Thơ Mai Văn Phấn quyến luyến người đọc không phải bằng sự mượt mà du dương của vần điệu. Sức hấp dẫn của thơ anh nằm ở thế năng trong cấu trúc ngôn từ và hình ảnh. Đó chính là những lập thể của kí ức và tưởng tượng, những chồng chất, đan cài, lồng hiện của hình ảnh, hình tượng thông qua các thủ pháp nghệ thuật đã được dụng công gia cường. Như một tình nhân khó tính, thơ Mai Văn Phấn khiến người ta mất nhiều tâm sức để chinh phục và khi đã bén duyên thì không thể nào dứt ra được” [46; 395].

 

Tác giả Lê Hồ Quang, trong bài Đặc trưng thế giới nghệ thuật trong thơ Mai Văn Phấn, nhận định: “Thơ Mai Văn Phấn là một sự chuyển động liên tục với những tìm tòi thi pháp đa dạng. Một khi quan niệm sáng tạo là nhằm hướng đến “sự khác hẳn, biệt lập (đôi khi đối lập) với cái đã được định giá”, tác giả không ngại tìm kiếm và dung nạp những cách nghĩ, cách viết mới, hiện đại, tạo nên sự giãn nở liên tục và khá rộng rãi trong biên độ sáng tạo” [61; 1]. Và “ thế giới thơ ông dù biến đổi hết sức đa dạng song vẫn rất nhất quán ở tinh thần vận động hướng về cái mới, không hoàn tất, khép kín mà ngược lại, sẵn sàng “mời gọi” những diễn dịch đa chiều” [61; 3]. 

 

Kim Chuông trong bài Mai Văn Phấn lấp lánh giữa mông lung vô thức cho rằng: “Vũ trụ đã nằm trong trái tim thi sĩ” và “Nhà thơ luôn văng mình về một phía xa khuất để cố nén và ôm trùm nơi hồn mình một ngoại giới mông lung. Một vũ trụ thiên nhiên tự nhà thơ đẻ ra các dồi dào trực giác, nhưng trực giác lại có quá trình tích lũy nào đó”[46; 275].

      

Nhã Thuyên trong bài Khí quyển thơ-sinh thái của Mai Văn Phấn: thơ, bầu trời và những linh hồn cho rằng thơ Mai Văn Phấn mang đến “không gian luôn rộng mở đón đợi người đọc cùng sáng tạo nhưng lại không dễ dàng để gọi tên cái “khí” của một người thơ miệt mài, nhẫn nại, trong lành và nhiệt huyết như Mai Văn Phấn”[46; 451].

 

Trong luận văn Một số cách tân nghệ thuật trong thơ Mai Văn Phấn của Nguyễn Quang Hà (Đại học Thái Nguyên) cũng đã đề cập tới một phương diện của thế giới nghệ thuật thơ Mai Văn Phấn, đó là không gian nghệ thuật. Tác giả luận văn cho rằng: Trong thơ Mai Văn Phấn tập trung thể hiện không gian đa diện - biến ảo và “biểu hiê%3ḅn rõ nhất của không gian đa diê%3ḅn - biến ảo là không gian vụt hiê%3ḅn châ%3ḅp chờn giữa thực và ảo và không gian vô thức siêu thực" [19; 59].

 

2.2. Những nhận định, đánh giá về nghệ thuật xây dựng, thể hiện thế giới thơ Mai Văn Phấn

 

Nguyễn Hoàng Đức, khi đề cập đến sự thay đổi bút pháp thơ Mai Văn Phấn, đã viết: “ Phải nói, anh đã thể nghiệm rất nhiều bút pháp thơ từ cổ điển đến các khuynh hướng thơ hiện đại thế kỷ hai mươi và thơ văn xuôi. Tất cả đều được cày xới, chiêm nghiệm, chìm đắm đến nhuần nhị. Đọc thơ anh, có cảm giác bình thản như một nhạc công đã tu luyện thành thạo và dễ dàng biểu diễn những khúc nhạc khó nhẹ như lông hồng” [46; 35].

           

Đỗ Quyên, khi đề cập tới ngôn ngữ thơ Mai Văn Phấn, cho rằng: “Chúng ta đang bàn đến một thi giới gần như không có vốn từ vựng riêng và lạ. Nếu lướt nhẹ trên vài câu vài bài, sẽ tưởng đây là tay viết bình dân. Đọc thơ Mai Văn Phấn không phải tra từ điển Việt – Việt! Không khó hiểu với từng bài lẻ nếu có được vốn tối thiểu của luật câu cú tiếng Việt...” [46; 187]. Cũng theo tác giả Đỗ Quyên, “Mai Văn Phấn không là chủ nhân của các câu thơ, đoạn thơ hút hồn theo nghĩa đơn tuyến. Các bài hay và khá của thi sĩ đều là những mạng đan xen trên một phông văn hóa ổn cố bằng loại ngôn ngữ giản dị, chiêm nghiệm” [46; 164].

 

Nhà thơ Inrasara thì cho rằng: "Chuyển động mạnh nhất ở Mai Văn Phấn trong những năm hậu đổi mới chính là ngôn ngữ. Hết còn thứ ngôn từ sang trọng và trịnh trọng. Ngôn ngữ thơ của Phấn đã thôi còn trau chuốt tỉ mẩn, ngày càng hướng đến sự tự phát và ngẫu hứng. Từ đó, thơ anh cũng thôi đạo mạo với đóng thùng" [46; 73].

 

Đặng Văn Sinh, khi đề cập tới tập thơ Bầu trời không mái che, đã viết: “Ngôn ngữ siêu thực là một đặc trưng của bút pháp Mai Văn Phấn. Nó biểu hiện ở dạng thức thơ không vần, không nhịp điệu, không đăng đối và thường đảo ngược cấu trúc cú pháp”[46; 109].

 

Theo học viên Vũ Thị Thảo: “Thơ Mai Văn Phấn có nhiều bài mang hơi thở tự do, ít khi sử dụng những dấu chấm câu, không cần tuân thủ trật tự cú pháp, đề cao sự liên tưởng cá nhân. Để biểu đạt giấc mơ và đời sống vô thức, lối viết tự động được xem như là phương thức hữu hiệu...Đó là một cách để thoát khỏi mọi định kiến của xã hội và luân lý, để biểu lộ niềm tin vào tính dân chủ của ngôn ngữ, để tự do suy ngẫm về chức năng của nghệ thuật và bản chất của quá trình sáng tạo” [46; 572].

 

Tuy nhiên bên cạnh những nhận định, đánh giá khẳng định giá trị thơ Mai Văn Phấn thì vẫn còn những nhận định, đánh giá trái chiều. Chẳng hạn Đặng Huy Giang, trong bài viết đánh giá về tập Thơ viết, đã chỉ trích cách dùng từ, kết cấu trong thơ Mai Văn Phấn, cụ thể là trong bài Mười bài tập mùa xuân. Theo tác giả, bài thơ chỉ là tập hợp những câu vọng cổ, rối rắm, vô nghĩa, dài dòng,... mà thôi.

  

Nhìn chung, những nhận định, đánh giá của các tác giả về vấn đề thế giới nghệ thuật thơ Mai Văn Phấn khá cụ thể, sâu sắc và có giá trị, đưa lại cho chúng tôi những gợi dẫn quan trọng trong việc khám phá thế giới nghệ thuật thơ Mai Văn Phấn.

 

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

 

3.1. Đối tượng nghiên cứu

 

Luận văn chọn Thế giới nghệ thuật trong thơ Mai Văn Phấn làm đối tượng nghiên cứu.

 

3.2. Phạm vi văn bản khảo sát

 

Tìm hiểu thế giới nghệ thuật trong thơ Mai Văn Phấn, luận văn khảo sát công trình Thơ tuyển Mai Văn Phấn cùng tiểu luận và trả lời phỏng vấn (2013), Nxb Hội Nhà văn Hà Nội. Tập thơ Hoa giấu mặt (2012), Nxb Hội Nhà văn Hà Nội. Tập thơ Vừa sinh ra ở đó (2013), Nxb Hội Nhà văn Việt Nam.

 

4.  Nhiệm vụ nghiên cứu

 

Với đề tài này, chúng tôi xác định nhiệm vụ nghiên cứu sau:

 

4.1. Tìm hiểu khái niệm thế giới nghệ thuật và thế giới nghệ thuật trong thơ Mai Văn Phấn.

 

4.2. Tìm hiểu đặc điểm hình tượng cái tôi và hình tượng thế giới trong thơ Mai Văn Phấn.

 

4.3. Tìm hiểu phương thức xây dựng thế giới nghệ thuật trong thơ Mai Văn Phấn.

 

5. Phương pháp nghiên cứu

 

5.1. Phương pháp hệ thống

 

Quan niệm thế giới nghệ thuật là một chỉnh thể, xuất phát từ đặc điểm riêng của thế giới nghệ thuật thơ Mai Văn Phấn, luận văn chú trọng tìm hiểu những yếu tố tạo nên chỉnh thể này và những quy luật cấu tạo của nó.

 

5.2. Phương pháp so sánh

 

Phương pháp này giúp người viết nhận ra bản sắc riêng, thi pháp riêng của Mai Văn Phấn khi xây dựng hình tượng cái tôi và hình tượng thế giới  (so với các nhà thơ khác).

 

5.3. Phương pháp thống kê, phân loại

 

Phương pháp này giúp người viết tìm kiếm một cách có hệ thống những hình ảnh, biểu tượng xuất hiện nhiều lần trong thế giới nghệ thuật thơ Mai Văn Phấn.

 

5.4. Phương pháp phân tích, tổng hợp

 

Phương pháp này giúp người viết làm rõ những nét đô%3ḅc đáo về thế giới nghệ thuật trong thơ Mai Văn Phấn và có cái nhìn khái quát về thơ Mai Văn Phấn.

 

6. Đóng góp của luận văn

 

Luận văn  góp phần  trong việc xác định, đánh giá những đóng góp của thơ Mai Văn Phấn vào tiến trình thơ hiện đại Việt Nam. Đồng thời khẳng định một phong cách thơ độc đáo - Mai Văn Phấn.

 

7. Cấu trúc luận văn

 

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, nội dung luận văn gồm 3 chương:

Chương 1. Khái quát về thế giới nghệ thuật thơ Mai Văn Phấn

Chương 2. Hình tượng cái tôi và hình tượng thế giới trong thơ Mai Văn Phấn

Chương 3. Phương thức xây dựng thế giới nghệ thuật trong thơ Mai Văn Phấn

 

 

 

 

 

Chương 1

KHÁI QUÁT VỀ THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT 
TRONG THƠ MAI VĂN PHẤN

 

1.1. Giới thuyết khái niệm

 

1.1.1.Thế giới nghệ thuật

 

Thế giới nghệ thuật là khái niệm được sử dụng khá phổ biến trong đời sống và trong học thuật. Theo Từ điển thuật ngữ văn học, thế giới nghệ thuật là “khái niệm chỉ tính chỉnh thể của sáng tác nghệ thuật. Thế giới nghệ thuật nhấn mạnh rằng: sáng tác nghệ thuật là một thế giới riêng được sáng tạo ra theo các nguyên tắc tư tưởng, khác với thế giới thực tại vật chất hay thế giới tâm lý của con người, mặc dù nó phản ánh các thế giới ấy. Thế giới nghệ thuật có không gian riêng, thời gian riêng, có quy luật tâm lý riêng, có quan hệ xã hội riêng, quan niệm đạo đức, thang bậc giá trị riêng... Như vậy,  khái niệm thế giới nghệ thuật giúp ta hình dung tính độc đáo về tư duy nghệ thuật của sáng tạo nghệ thuật có cội nguồn trong thế giới quan, văn hoá chung, văn hoá nghệ thuật và cá tính sáng tạo của nghệ sĩ” [18; 303].

 

Lí luận văn học (tập 2, do Trần Đình Sử chủ biên), khẳng định: “Gọi bằng thế giới nghệ thuật bởi vì đó là cấu tạo đặc biệt, có sự thống nhất không tách rời, vừa có sự phản ánh thực tại, vừa có sự tưởng tượng sáng tạo của tác giả, có sự khúc xạ thế giới bên trong của nhà văn. Thế giới này chỉ có trong tác phẩm và trong tưởng tượng nghệ thuật…Thế giới nghệ thuật là thế giới tư tưởng, thế giới thẩm mỹ, thế giới tinh thần của con người” [68; 81]. Và “Một thế giới nghệ thuật nhất định với tư cách là hệ thống không chỉ đặc trưng cho tác phẩm đó, mà còn đặc trưng cho cả nhà văn nói chung…Nghiên cứu cấu trúc của thế giới nghệ thuật vừa cho ta hiểu hình tượng nghệ thuật trong tác phẩm, quan niệm của tác giả về thế giới, vừa có thể khám phá thế giới bên trong ẩn kín của nhà văn, cái thế giới chi phối sự hình thành phong cách nghệ thuật” [68; 83].

 

Theo Nguyễn Đăng Mạnh: “Thế giới nghệ thuật của nhà văn hiểu đúng nghĩa của nó là một chỉnh thể, đã là chỉnh thể tất phải có cấu trúc nội tại theo những nguyên tắc thống nhất, cũng có nghĩa là quan hệ nội tại giữa các yếu tố phải có tính quy luật” [37, tr.78].

 

Tham khảo những định nghĩa trên, chúng tôi đi đến cách hiểu về khái niệm thế giới nghệ thuật như sau:

 

Thế giới nghệ thuật là thế giới hình tượng được sáng tạo, xây dựng nên trong tác phấm nghệ thuật theo những nguyên tắc tư tưởng – thẩm mĩ nhất định của người nghệ sĩ. Đó là một chỉnh thể nghệ thuật sống động, cảm tính, được xây cất bằng vật liệu ngôn từ và các phương thức, phượng tiện nghệ thuật đặc thù. Là đứa con tinh thần của nghệ sỹ, thế giới nghệ thuật luôn hàm chứa và thể hiện quan niệm riêng của người nghệ sỹ về thế giới, con người và bản thân sự sáng tạo. Đó không phải là một thế giới tĩnh mà là một thế giới động, phản ánh những biến chuyển tinh vi và phức tạp trong tư tưởng của người nghệ sĩ.

 

1.1.2. Thế giới nghệ thuật trong thơ trữ tình

 

Theo Từ điển thuật ngữ văn học, thơ trữ tình (tiếng Pháp: poesie lyrique), là thuật ngữ dùng chỉ chung các thể thơ thuộc loại trữ tình. Trong đó, những cảm xúc và suy tư của nhà thơ hoặc của nhân vật trữ tình trước các hiện tượng đời sống được thể hiện một cách trực tiếp. « Tính chất cá thể hóa của cảm nghĩ và tính chất chủ quan hóa của sự thể hiện là những dấu hiệu tiêu biểu của thơ trữ tình. Là tiếng hát của tâm hồn, thơ trữ tình có khả năng thể hiện những biểu hiện phức tạp của thế giới nội tâm, từ các cung bậc của tình cảm cho tới những chính kiến, những tư tưởng triết học"[18 ; 317].

 

Lê Quang Hưng trong Thế giới nghệ thuật thơ Xuân Diệu thời kì trước 1945 cho rằng: “Thế giới nghệ thuật trong thi ca là thế giới được nghệ sỹ sáng tạo ra bằng phương tiện ngôn từ. Nó chưa từng tồn tại trong thế giới vật chất, và mãi mãi không bao giờ có thể biến thành thực tại vật chất. Nhưng nó lại mang sự sống và tâm hồn chân thực của một người, một thế hệ, một thời. Đó là bản lĩnh hình tượng của thế giới nghệ thuật - thuộc về tinh thần. Là sản phẩm sáng tạo nghệ thuật của nhà thơ, thế giới nghệ thuật vừa phản ánh thế giới xung quanh được cảm thấy của chủ thể. Nói theo ngôn ngữ của lý luận quen thuộc thì nó vừa phản ánh “hiện thực”, vừa phản ánh “ý thức chủ quan” của người nghệ sỹ” [24; 5].

 

Thơ trữ tình là sự bộc lộ cái chủ quan, là sự biểu hiện và cảm thụ của chủ thể trữ tình trong một không gian, thời gian nhất định. Vì thế, thế giới nghệ thuật trong thơ trữ tình thể hiện rõ qua hai hình tượng: hình tượng cái tôi và hình tượng thế giới. Cái tôi là hình tượng trung tâm của thơ trữ tình, mang vẻ đẹp độc đáo không lặp lại. Hình tượng thế giới tồn tại trong thơ trữ tình với vai trò là khách thể để chủ thể - cái tôi trữ tình thể hiện mình. Tất nhiên, hình tượng thế giới (cũng như hình tượng cái tôi nói trên) thực chất đều là hình tượng nghệ thuật, chúng được xây dựng, thể hiện theo những nguyên tắc thẩm mĩ riêng của nhà thơ.

 

1.2. Mai Văn Phấn và các chặng đường thơ

 

1.2.1. Tiểu sử Mai Văn Phấn

 

Mai Văn Phấn nhà thơ thuộc thế hệ hậu chiến, một trong những gương mặt xuất sắc của khuynh hướng cách tân thơ Việt đương đại. Ông sinh năm 1955, tại Kim Sơn, Ninh Bình, hiện sống và làm việc tại thành phố Hải Phòng. Hải Phòng – thành phố cảng, chínhlà  nơi đã sinh ra nhiều tên tuổi tài năng như: Văn Cao, Nguyên Hồng, Nguyễn Đình Thi, Bùi Ngọc Tấn, Thi Hoàng, Đồng Đức Bốn, Đình Kính, Dư Thị Hoàn, Mai Văn Phấn... Trong đó, Mai Văn Phấn là một gương mặt tiêu biểu.

 

Mai Văn Phấn vốn là một học sinh giỏi văn của trường cấp 3 Kim Sơn, là người yêu thơ văn và bắt đầu làm thơ từ những năm 16, 17 tuổi.  Sau khi tốt nghiệp phổ thông, Mai Văn Phấn lên đường nhập ngũ. Năm 1981, trở về quê và làm việc tại Công ty Thuỷ lợi II Ninh Bình. Sau đó, học Đại học Ngoại ngữ Hà Nội và được cử đi du học ở Liên Xô (cũ). Những năm tháng đi du học cộng với tinh thần ham học hỏi, ông đã tiếp thu được tinh hoa nhiều nền văn hóa, văn học trên thế giới. Đây là những kiến thức hết sức quan trọng làm nền tảng cho hành trình sáng tạo của nhà thơ về sau.

 

Để hiểu hơn về tác giả này, ta hãy tìm hiểu thêm về những yếu tố có tác động mạnh mẽ đến con người và hồn thơ ông.

 

Thứ nhất, yếu tố gia đình. Xuất thân trong gia đình theo đạo Thiên chúa giáo nên từ nhỏ Mai Văn Phấn đã rất ngoan đạo. Trong một lần tâm sự với Hoàng Hiệp, nhà thơ từng nói: “Tôi sinh ra trong gia đình theo đạo Thiên Chúa. Từ nhỏ tôi rất ngoan đạo, thuộc kinh bổn và thông thạo Kinh Tân Ước và Cựu Ước, các sách thánh, mê hát thánh ca… Lúc ấy cha mẹ tôi rất muốn cho tôi vào nhà dòng để có thể đi tu lâu dài, nhưng khi nhận ra con ngựa hoang’ trong tâm hồn mình, thấy sự đam mê,  run rẩy quá đỗi của mình với vẻ đẹp của thiên nhiên và con người… Tôi đã từ chối. Sau này khi du học ở Liên Xô cũ (1983-1984), tôi đã gặp vợ tôi bây giờ – một người theo Đạo Phật.  Tôi đã đến với Phật giáo bằng tình yêu và cả sự chiều chuộng người tôi yêu nữa. Khi nghiên cứu các giáo lý của các tôn giáo lớn trên thế giới, tôi nhận ra rằng: Thượng Đế chỉ có một. Và, chắc chắn chúng ta được sinh ra và bị chi phối bởi một Đấng –Toàn - Năng. Đấng – Toàn - Năng cho con người biết được ‘gần đúng  khuôn mặt và tinh thần của Ngài thông qua các hình thức tôn giáo mà thôi”. Qua lời tâm sự này, chúng ta cũng phần nào thấy được ảnh hưởng của các tôn giáo và các nền văn hóa thế giới trong thơ ông.

 

Thứ hai, yếu tố quê hương. Ông được sinh ra và lớn lên ở Ninh Bình, vùng đất với nhiều truyền thống, nét đẹp văn hóa dân tộc. Ninh Bình là vùng đất giao thoa giữa ba khu vực Tây Bắc, đồng bằng sông Hồng và Bắc Trung Bộ. Đặc điểm đó tạo nên một nền văn hóa tương đối năng động, mang đặc trưng khác biệt trên nền tảng văn minh châu thổ sông Hồng. Vào thế kỉ X, Ninh Bình được xem là kinh đô, mảnh đất gắn liền với bao thăng trầm của lịch sử. Đến thế kỉ XVI – XVII, đạo Thiên Chúa  được truyền vào Ninh Bình, hình thành trung tâm Thiên Chúa Giáo Phát Diệm, nay là giáo phận Phát Diệm đặt tại Kim Sơn. Mảnh đất quê hương với chiều sâu truyền thống và đặc thù văn hóa ấy đã in đậm vào tâm khảm thi nhân, tạo nên những trang viết giàu nội lực và ám ảnh. Hiện tại, Mai Văn Phấn đang công tác và sinh sống tại thành phố Hải Phòng, nơi được xem là quê hương thứ hai của nhà thơ. Hải  Phòng là một trong các thành phố lớn của Việt Nam, nơi có vị trí quan trọng về kinh tế, xã hội, an ninh, quốc phòng của vùng Bắc Bộ và cả nước. Là đầu mối giao thông vận tải với hệ thống cảng biển, Hải Phòng là thành phố phát triển mạnh về kinh tế, cũng như đời sống, văn hóa …

 

Có thể thấy, yếu tố quê hương, gia đình đã ảnh hưởng, chi phối mạnh mẽ tới nhiều phương diện nghệ thuật thơ Mai Văn Phấn. Thơ  ông  thể hiện tiếng nói tri ân đối với quê nhà, thể hiện tình yêu quê hương, đất nước, sự gắn bó với những gì bình dị của đất đai, làng mạc và khát vọng tìm kiếm, hướng về một tiếng thơ lý tưởng "thuần Việt".

 

Thứ ba, yếu tố thời đại. Thế kỉ XX, XXI với sự phát triển bùng nổ của khoa học công nghệ, xã hội phát triển, tư duy của con người cũng đổi khác. Tương ứng với sự biến đổi của đời sống vật chất và đời sống tinh thần của con người, thơ ca cũng đang có những thay đổi với nhiều hướng tìm tòi mạnh mẽ và khác biệt. Nhận thức được điều này, nhà thơ tìm đến thơ ca để phản ánh hiện thực theo cách riêng, nhằm hướng về những nét đẹp truyền thống thông qua lăng kính của con người hiện đại.

 

Mai Văn Phấn là con người thông minh, tài hoa – đó là điều không thể  không nói khi bắt đầu về con người này.

 

Ngay từ những năm đang còn ngồi trên ghế nhà trường, tinh thần ham học hỏi và tình yêu thơ văn đã trỗi dậy trong ông. Ý chí, nghị lực và sự kiên trì trong học tập, sáng tạo đã giúp ông có một phông văn hóa rộng và giàu kinh nghiệm trong cuộc sống. Sau một thời gian dài tích lũy kiến thức, ông đã cho ra mắt bạn đọc hàng loạt ấn phẩm  khẳng định sức sáng tạo dồi dào và tài năng nghệ thuật của bản thân.

 

Trong bài Mai Văn Phấn: hiện thân của sự sáng tạo, nhà văn Cao Năm đã viết: ‘‘Mai Văn Phấn dường như sinh ra là để năng động và sáng tạo, sáng tạo không ngừng, con người hiện thân của sự sáng tao’’[46 ; 33]. Ngoài tài hoa, đam mê, tri thức, ông còn là người dũng cảm và giàu bản lĩnh trong sáng tạo. Nhà văn  Đình Kính đã từng nói : ‘‘Anh làm thơ như nghệ sỹ tự tin đi trên sợi  mảnh, bên dưới là vực sâu hiểm trở, nhưng vẫn luôn tự tin rằng mình sẽ đến được đích’’[46 ; 10].  Mai Văn Phấn – con người luôn mạo hiểm để chinh phục  đỉnh cao nghệ thuật. Tự  đổi mới và tự tái tạo không ngừng chính là phẩm chất nổi bật của ông trong sáng tạo.

 

1.2.2. Các chặng đường thơ Mai Văn Phấn

 

Với sức sáng tạo dồi dào, Mai Văn Phấn đã xuất bản 11 tập thơ và  trường ca: Giọt nắng (thơ, 1992); Gọi xanh (thơ, 1995); Cầu nguyện ban mai (thơ, 1997); Nghi lễ nhận tên (thơ, 1999); Người cùng thời (trường ca, 1999); Vách nước (thơ, 2003); Hôm sau (thơ, 2009); Và đột nhiên gió thổi (thơ, 2009); Bầu trời không mái che (thơ, 2010); Hoa giấu mặt (thơ, 2011); Vừa sinh ra ở đó (thơ, 2013)… Và, ông cũng gặt hái  được nhiều giải thưởng: Giải thưởng cuộc thi thơ tuần báo Người Hà Nội (1994), giải thưởng cuộc thi thơ tuần báo Văn Nghệ (1995), giải thưởng Văn học Nguyễn Bỉnh Khiêm (Hải Phòng) các năm 1991, 1993, 1994, 1995 và giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam năm 2010 cho tập thơ Bầu trời không mái che.

 

Với sức sáng tạo dồi dào, tư duy sáng tạo không ngừng đổi mới, thơ Mai Văn Phấn không chỉ được bạn bè trong nước quan tâm mà còn được đông đảo bạn đọc thế giới đón nhận. Ngày 19 tháng 6 năm 2014, ba tập thơ song ngữ của nhà thơ đất cảng Hải Phòng lọt vào top 10 tập thơ Châu Á bán chạy nhất trên mạng AmaZon. Đó là hai tập thơ song ngữ Việt – Anh : Ra vườn chùa xem cắt cỏ (Grass cutting in a temple garden), Những hạt giống của đêm và ngày (Seeds of night and day) và tập thơ song Việt – Pháp : Bầu trời không mái che (A ciel ouvert).

 

1.2.2.1. Từ trước  1995

 

Với những sáng tác đầu tay, Mai Văn Phấn đã có ý thức muốn khác và khác so với chính ông và với người khác. Nhà phê bình văn học Phạm Xuân Nguyên nhận xét: “Vẫn trong cái vẻ lục bát nhịp nhàng muốn thành cổ điển, người thơ đặt vào đấy một sự cân xứng trầm tĩnh khá là lạ nếu ta biết khi anh xuất hiện đang ở tuổi trẻ. Câu thơ sáu tám trong cái sự chừng mực của khuôn hình nhưng chữ dùng và nhịp thơ của người viết đã chất chứa một sự thăm dò để bung phá”[46; 8].

 

Giai đoạn này có 2 tập thơ: Giọt nắng (thơ, 1992); Gọi xanh (thơ, 1995). Với những tác phẩm này, tên tuổi Mai Văn Phấn bước đầu được khẳng định qua các giải thưởng : Giải nhất văn nghệ thành phố Hải Phòng với bài thơ Thuốc đắng ( 1991), Giải nhì (không có giải nhất) của hai tờ báo : năm 1994 của báo Người Hà Nội với bài Nghi Tàm ; năm 1995 của báo Văn nghệ với chùm hai bài Mười nén nhang ở ngã ba Đồng Lộc và Nhật ký đô thị hóa.

 

Trong  giai đoạn này thơ Mai Văn Phấn thường hướng về những chủ đề thiên nhiên, tình yêu lứa đôi, tình cảm quê hương, gia đình …, những chủ đề có tính truyền thống. Những tác phẩm tiêu biểu của ông thời kì này có thể kể đến Thuốc đắng, Mười nén nhang ngã ba Đồng Lộc, Em gái đi lấy chồng, Kinh cầu ban mai, Nhật kí đô thị...Ở đó, hiện thực đời sống hiện lên với những đường nét quen thuộc và giản dị: Đưa dâu qua chiếc cầu tre/ lòng anh chạm lá chua me chạnh buồn (Em gái đi lấy chồng).

 

Ngoài thơ lục bát, giai đoạn này Mai Văn Phấn còn sử dụng thể thơ tự do và thơ văn xuôi. Với hình thức tự do, phóng khoáng, thơ văn xuôi của ông  đưa đến những cảm nhận mới về thế giới: Mùa thu mang theo trận mưa giục chiếc lá chớm vàng rụng vội. Em dọn lại căn nhà, còn anh mang chài lưới ra khơi (Ký sự mùa thu). Và, ở đó nhà thơ thể hiện khát vọng tìm tòi, dâng hiến:  Tôi thổi vào lòng ống sáo tối đen địa ngục, để tìm ra bảy lối tới thiên đường: đồ rê mi fa son la si” (Viết cho cây sáo).

 

Nhìn chung, thơ Mai Văn Phấn giai đoạn trước 1995 xét về mặt thi pháp đã có nỗ lực tìm tòi nhưng vẫn chưa đi xa hơn hệ hình thi pháp truyền thống.

 

1.2.2.2. Từ 1995 đến 2000

 

Từ 1995 đến 2000, Mai Văn Phấn cho ra đời ba tập thơ: Cầu nguyện ban mai (1997), Nghi lễ nhận tên (1999) và trường ca Người cùng thời (1999). Nhà thơ bước đầu làm một cuộc lột xác về nội dung, tư tưởng cũng như hình thức thể hiện. Về cảm hứng cũng như thi pháp thơ giai đoạn này đã có nhiều điểm khác trước. Nếu giai đoạn trước, thi sỹ chủ yếu mới chỉ dừng lại ở cái hiện thực cảm xúc bề mặt, dễ nhận biết của đời sống thì giai đoạn này, nhà thơ chủ trương hướng về nhận thức chiều sâu nhân sinh. Do đó, hiện thực được khắc họa với những nét gai góc, phức tạp: Lẽ phải vùi chôn trong đơn thư mặc danh/ Đồng tiền lật ngược trang hồ sơ khởi tố/ Có mặt quỷ sau mặt người lấp ló/ Quỷ thì run mà người thì buồn. Cuộc sống hiện đại đang dần đổi thay: Sủi bọt. Rạn nổ. Vụn nát/ Hơi nóng bốc cao ngùn ngụt giữa trời/ Nỗi khắc khoải không còn có ý nghĩa/ Sự đổi thay vượt quá sức mình (Từ hạt mưa); Dấu chân không nhận ra nhau vô cảm trơn lỳ/ Cả dòng sông trúng độc từng dìm ta xuống đôi bờ/ cỏ nát...(Khúc dạo đầu). Ở đó, ý thức cá nhân và tinh thần trách nhiệm cộng đồng hòa nhập làm một: Ta cúi xuống cuống cuồng thổi lửa/ Nhận ra mình là hòn than cháy dở đêm qua. Ở đó, xuất hiện những nỗi đau mới và những niềm hy vọng mới: Từ tưởng tượng/ và niềm hy vọng/ Tôi rút những mũi tên/ Ra đi tìm đích cho ngày mai (Mũi tên bóng tối).

           

Về mặt thi pháp, nhà thơ Lê Xuân Đố khẳng định thơ Mai Văn Phấn giai đoạn này “bứt phá cách tân thi pháp với nhiều cách nói và mở rộng biên độ thơ biểu hiện nhiều vấn đề của thời cuộc, bản tính con người hiện đại và phát hiện những nét đẹp tiềm ẩn của tình yêu, đời sống” [46; 283]. Cùng với ý thức cách tân thi pháp, Mai Văn Phấn khát khao nhận thức hiện thực ở “bề sâu, bề sau, bề xa” của nó. Mang đậm dấu ấn hiện đại chủ nghĩa, thơ ông giờ đây có khi chỉ là những “Dàn ý” hay “Bài tập mùa xuân”, hoặc những ý tưởng bất chợt “đến trong ý nghĩ”. Những câu chữ bề bộn, phá vỡ ranh giới thơ và văn xuôi, không hề có dấu câu, miên man như “những ý nghĩa không sắp đặt”, “không quán tính”, “đảo lộn mọi quy ước phổ thông”. Điều này được chứng minh qua các bài thơ tiêu biểu như: Mười bài tập mùa xuân, Mail cho em, Những ý nghĩ không sắp đặt, Dừng lại, Di chứng, Niệm khúc số 18…

 

Trong những tổ chức ngôn từ tưởng chừng như phi logic, nhà thơ đang đến gần hơn với tiếng nói của trực giác, vô thức, tâm linh. Vì thế, Văn Giá đã khẳng định: “Chặng thứ 2 là cả một nỗ lực bứt phá: giờ đây không trọng tự tình nữa, mà trọng xác lập ý; hình ảnh hóa, cảm xúc hóa ý. Ở chặng này cũng đã xuất hiện chất ảo như là sự manh nha, để rồi phát huy rõ rệt ở chặng 3” [45; 539].

 

1.2.2.3. Từ  2000 đến nay

 

Từ 2000 đến nay, Mai Văn Phấn cho ra đời hàng loạt tập thơ: Vách nước (2003),  Hôm sau (2009), Và đột nhiên gió thổi (2009), Bầu trời không mái che (2010), Vừa sinh ra ở đó (2013)...; thể hiện sức sáng tạo dồi dào của nhà thơ. Đây được đánh giá là giai đoạn nở rộ tài năng của thi sỹ.

 

Thi pháp thơ Mai Văn Phấn tiếp tục cách tân với những hình ảnh, liên tưởng, ngôn từ lạ. Thay cho cái nhìn mang tính “nhất phiến” trước đây là một cái nhìn “phân mảnh” đầy hoang mang, “sản phẩm” của một thời đại đầy bất an và biến động. Vẫn trấn tĩnh tiễn khách ra ngõ, Không thể tin, Quay theo mái nhà, Anh tôi, Đúng vậy, Chỉ là giấc mơ, Còn cậu hãy đứng đằng kia… phản chiếu một cái nhìn nghịch dị, hài hước, không kém phần tỉnh táo về một thế giới bị xô lệch, con người bị biến dạng, trở nên méo mó, không khác gì những sản phẩm “chế tác từ đồ phế thải”.

 

Giai đoạn này, nhà thơ tiếp tục dung nạp những thủ pháp, kĩ thuật viết mới, phức tạp theo hướng hiện đại chủ nghĩa và hậu hiện đại chủ nghĩa. Song bên cạnh đó, tư tưởng và nỗ lực  hướng đến một lối viết “tự nhiên/ như đi trên đất”, giản dị, “thuần Việt”, ngày càng hiển lộ rõ nét trong Những bông hoa mùa thu, Cửa mẫu, Hình đám cỏ…, và gần đây nhất là những tác phẩm trong tập Vừa sinh ra ở đó.

 

1.3. Cơ sở hình thành nên thế giới nghệ thuật trong thơ Mai Văn Phấn

 

1.3.1. Về thế giới nghệ thuật trong thơ Mai Văn Phấn

 

Mai Văn Phấn trong một tiểu luận đã viết: “Thơ ca đang chuyển động trong một thế giới đa chiều, đa cực. Trách nhiệm của mỗi nhà thơ phải khám phá cho được không gian nghệ thuật của chính mình, nếu thực sự muốn tồn tại trong không gian mới của thời đại” [55; 275]. Với ý thức sáng tạo mạnh mẽ, độc đáo, Mai Văn Phấn đã sớm nỗ lực xây dựng một thế giới nghệ thuật riêng cho mình.

 

Thế giới nghệ thuật trong thơ Mai Văn Phấn được xây dựng bởi nhiều yếu tố: nhân vật, không gian, thời gian, ngôn từ, thể loại, giọng điệu, âm thanh và màu sắc…Nhưng do phạm vi đề tài, chúng tôi tập trung làm rõ hình tượng cái tôi, hình tượng thế giới và những phương thức nghệ thuật xây dựng thế giới hình tượng trên.

 

Hình tượng cái tôi là nhân vật trung tâm của tác phẩm mang vẻ đẹp độc đáo, không lặp lại. Hình tượng cái tôi trong thơ Mai Văn Phấn được thể hiện ở các phương diện: Cái tôi giàu khát vọng và năng lượng cách tân thi ca; cái tôi thống nhất giữa lý tính tỉnh táo và trực giác nhạy bén; cái tôi nồng nàn, say đắm trong tình yêu và cái tôi khao khát hướng tới một thế giới tinh thần "thuần Việt". Hình tượng cái tôi trong thơ Mai Văn Phấn luôn vận động hướng về phía trước để mang lại cho người đọc những cảm giác mới lạ, không lặp lại. Hình tượng thế giới chính là sự khúc xạ hiện thực qua lăng kính chủ quan của nhà thơ. Hình tượng thế giới trong thơ Mai Văn Phấn được thể hiện qua các phương diện cơ bản: Một thế giới của sự viên mãn và thuần khiết; một thế giới của sự tương giao, hài hòa và một thế giới của cảm giác siêu nghiệm. Để xây dựng hình tượng cái tôi và hình tượng thế giới, Mai Văn Phấn đã sử dụng khá đa dạng và linh hoạt các phương thức, phương tiện nghệ thuật. Tiêu biểu là cách tổ chức văn bản, cách sử dụng hình ảnh, biểu tượng và bút pháp tạo hình độc đáo.

 

Có thể thấy, thế giới nghệ thuật trong thơ Mai Văn Phấn biến đổi đa dạng, phong phú song vẫn nhất quán ở tinh thần vận động về cái mới, mở ra một chân trời tiếp nhận rộng rãi cho độc giả.

 

1.3.2. Những cơ sở hình thành nên thế giới nghệ thuật trong thơ Mai Văn Phấn

 

1.3.2.1. Bối cảnh lịch sử -  thẩm mĩ Việt Nam sau 1975

 

Văn học là tấm gương phản ánh hiện thực qua các giai đoạn, thời kì. Các giai đoạn phát triển của nền văn học nước nhà thường gắn liền với mốc phát triển của lịch sử dân tộc. Văn học và lịch sử dân tộc có mối quan hệ khăng khít với nhau. Trải qua bao thăng trầm dân tộc, đất nước ta ngày càng đi lên và cùng với sự phát triển của dân tộc là sự phát triển trong tư duy của con người.

 

Năm 1975, thắng lợi của cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước là một bước ngoặt vĩ đại trong lịch sử dân tộc, kết thúc vẻ vang ba mươi năm chiến tranh giải phóng và bảo vệ tổ quốc, chấm dứt ách thống trị của chủ nghĩa đế quốc, thực dân hơn một thế kỷ trên đất nước ta, hoàn thành cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân, thống nhất đất nước và đưa nước ta tiến lên chủ nghĩa xã hội. Tuy nhiên, nhân dân ta vẫn phải đối mặt với nhiều thách thức: chiến tranh vẫn tiếp tục (chiến tranh biên giới phía Bắc và Tây Nam); cơ chế quản lý quan liêu bao cấp với nhiều di hại nặng nề, chính sách cấm vận của Mỹ... Thời hậu chiến với những khó khăn chồng chất buộc thơ ca không thể tiếp tục nhãn quan, cảm hứng và giọng điệu sử thi như trước nữa.

 

Năm 1986, Đại hội VI của Đảng Cộng sản Việt Nam đã mở ra một trang mới cho lịch sử đất nước nói chung và văn học nghệ thuật nói riêng. Công cuộc đổi mới không chỉ làm thay đổi diện mạo đất nước trên bình diện kinh tế, chính trị, xã hội mà còn làm thay đổi một cách sâu sắc và tác động trực tiếp đến đời sống văn hóa xã hội, trong đó văn học nghệ thuật cũng không nằm ngoài guồng quay đó.

 

Sự nghiệp đổi mới đưa nước ta phát triền hòa nhập với xu thế chung của thế giới. Công nghiệp hóa, hiên đại hóa đã làm thay đổi tận gốc nền sản xuất, kiến tạo lại hạ tầng cơ sở xã hội. Kinh tế thị trường đã tác động nhiều mặt tới đời sống người dân cũng như tới hoạt động sáng tạo nghệ thuật. Cũng với điều đó, xu hướng toàn cầu hóa kéo theo những thay đổi to lớn trên mọi lĩnh vực đời sống. Việt Nam từ một nền văn hóa mang đậm tính cộng đồng, làng quê đang chuyển mình thành một nền văn hóa dân tộc – hiện đại. Nền văn hóa đó không những đề cao những giá trị truyền thống, những giá trị cộng đồng mà còn đánh thức tiềm năng sáng tạo kỳ diệu của con người, thúc đẩy xã hội đi lên trên cơ sở hình thành ý thức cá nhân hiện đại.

 

Như vậy, hoàn cảnh lịch sử - xã hội Việt Nam sau 1975 thay đổi dẫn đến những chuyển biến về mặt tâm lý, lối sống của con người. Sự chuyển biến về tâm lý, lối sống đã dẫn đến sự thay đổi cách nhìn, quan điểm thẩm mỹ  của các nhà thơ và đây là điều kiện cho sự xuất hiện thế hệ nhà thơ đổi mới với những cách tân thi pháp.

 

Trước hết là sự thay đổi trong quan niệm thẩm mĩ về con người và đời sống. Nếu văn học Cách mạng trước 1975 thường phản ánh hình tượng con người lớn lao, kì vĩ, đại diện cho sức mạnh và vẻ đẹp cộng đồng, dân tộc thì thơ sau 1975 thường hướng về con người với những lo toan thường nhật trong cuộc sống, ở đó, ý thức cái tôi cá nhân được khẳng định mạnh mẽ. Thơ hướng về hiện thực với những bề bộn, phức tạp như nó vốn có. Đồng thời, thơ cũng đi sâu vào thế giới bên trong tâm hồn con người. Cùng với xu hướng đưa thơ về gần với hơi thở của đời sống là xu hướng đi sâu vào vùng vô thức của con người, gia tăng “chất ảo” trong thơ buộc người đọc phải giải mã các tín hiệu nghệ thuật qua nhiều chiều liên tưởng khác nhau.

 

Quan niệm về bản chất thơ ca cũng đã có những thay đổi. Nếu trong văn học trung đại, thi sỹ dùng thơ ca để tải đạo, giáo huấn thì đến thơ ca hiện đại, nhiệm vụ thơ ca đã có sự thay đổi. Ngoài chức năng xã hội, chức năng giáo dục, thơ ca còn đề cao chức năng thẩm mĩ. Với quan niệm này, đề tài, chủ đề thơ sau 1975  trở nên phong phú và đa dạng hơn. Quan niệm tư tưởng sáng tạo thay đổi, tất yếu kéo theo sự thay đổi về hình thức, ngôn ngữ, bút pháp tạo hình…. Nhiều  nhà thơ mạnh dạn vận dụng các kỹ thuật viết hiện đại, tiếp thu các khuynh hướng văn học trên thế giới, tạo nên những cách tân mang tính đột phá trong thi pháp thơ.

 

1.3.2.2. Sự xuất hiện của thế hệ nhà thơ đổi mới

 

Lực lượng chủ đạo của nền thơ đương đại Việt Nam là thế hệ nhà thơ đổi mới. Thực ra, “thế hệ nhà thơ đổi mới” là một thuật ngữ có tính quy ước, nhằm chỉ thế hệ nhà thơ cầm bút sau 1975 và thành danh sau 1986, theo xu hướng đổi mới và cách tân thi pháp. Với ý nghĩa đó, “thế hệ đổi mới” thực chất bao gồm nhiều thế hệ cầm bút nối tiếp nhau. Có thế hệ cầm bút trước 1975, nhưng chỉ thực sự gây ấn tượng và được độc giả rộng rãi biết đến sau 1986 như nhóm tác giả “dòng chữ”: Trần Dần, Lê Đạt, Hoàng Cầm, Đặng Đình Hưng, Dương Tường, ..., Có những tác giả cầm bút và thành danh từ thời chống Mỹ song vẫn tiếp tục có những đóng góp quan trọng cho thơ sau 1975 như Thanh Thảo, Nguyễn Khoa Điềm, Hữu Thỉnh, Ý Nhi, Thi Hoàng, Hoàng Hưng... Có thế hệ viết sau 1975 và thành danh sau 1986, còn gọi “thế hệ hậu chiến” như Nguyễn Quang Thiều, Nguyễn Lương Ngọc, Dương Kiều Minh, Mai Văn Phấn, Nguyễn Bình Phương, Irasara... Nối tiếp thế hệ trên là sự ra đời thế hệ nhà thơ trẻ như Nguyễn Quyến, Vi Thùy Linh, Phan Huyền Thư, Nguyễn Hữu Hồng Minh, Nguyễn Vĩnh Tiến, Ly Hoàng Ly, Trần Nguyễn Anh, Văn Cầm, Nguyễn Thị Từ Huy,…

 

Họ là một thế hệ sáng tạo sung sức và khao khát cách tân, làm mới thơ ca dựa trên những nền tảng dân tộc. Họ mong muốn được giải phóng khỏi những quan niệm hẹp hòi, khô cứng, để không còn quá băn khoăn tôi hay ta, hiện thực hay không hiện thực. Họ mải mê ghi lại những chấn động đột ngột từ tâm hồn, đắm mình trong dòng chảy của cảm xúc, cứ như thế, càng trọn vẹn bao nhiêu, hoàn hảo bao nhiêu càng thơ bấy nhiêu. Họ khao khát làm mới thơ từ nội dung đến hình thức thể hiện. Họ cất lên tiếng nói mạnh mẽ, quyết liệt, nhiều khi gây sốc. 

          

 

Tóm lại, sự xuất hiện thế hệ các nhà thơ đổi mới với những cách tân thi pháp đã đưa thơ ca đương đại Việt Nam bước sang một trang mới. Họ dám chấp nhận thử thách, dám chối bỏ sự hoà lẫn đơn điệu vào dòng thơ truyền thống với những bạn đọc quen thuộc và những nhà phê bình quen thuộc để phiêu lưu vào những con đường sáng tạo mới  nhằm đưa lại diện mạo mới  cho thơ Việt đương đại. Sau đây là một số gương mặt nổi bật trong thế hệ nhà thơ sau 1975 – “thế hệ hậu chiến”.

           

* Nguyễn Lương Ngọc (1858 – 2001): Ông quê ở Ba Vì, Hà Nội. Sau khi tốt nghiệp kĩ sư cơ điện, năm 1981 nhà thơ về công tác tại công trường thủy điện sông Đà, bắt đầu sáng tác thơ. Sau đó, ông theo học trường viết văn Nguyễn Du rồi làm báo ở Hà Nội. Nhà thơ qua đời ở cái tuổi mà thơ ca còn độ sung sức nhất, để lại bao dự định ngổn ngang về thơ, về đời. Nhà thơ Dương Kiều Minh đã nhận định: “Anh để lại cuộc cách tân thơ ca đầy hứa hẹn với triển vọng của một sức bật mãnh liệt và vạm vỡ, đã gây nên sự chấn động trong giới văn chương và bạn bè”. Các tập thơ tiêu biểu của ông gồm: Từ nước - 1990, Ngày sinh lại - 1991, Lời trong lời – 1994.

 

* Dương Kiều Minh (1960 – 2012): Nhà thơ Dương Kiều Minh quê huyện Mê Linh, tỉnh Vĩnh Phúc. Từ 1980-1991, ông công tác tại Tổng công ty xây dựng Sông Đà - Hòa Bình. Tốt nghiệp Trường Viết văn Nguyễn Du khóa III (1986-1989). Từ năm 1991 đến nay, ông công tác tại Sở Văn hóa thông tin, Hội văn học nghệ thuật Hà Tây (cũ), Hội liên hiệp văn học nghệ thuật Hà Nội, phó chủ tịch thường trực Liên hiệp Văn học nghệ thuật Hà Nội, Tổng biên tập tạp chí Văn nghệ Thủ đô. Ông để lại 7 tập thơ (Củi lửa - 1989, Dâng mẹ - 1990, Những thời đại thanh xuân -1991, Ngày xuống núi - 1995; Tựa cửa -  2001; Tôi ngắm mãi những ngày thu tận - 2008; với một số tập bản thảo sau này in trong Tuyển thơ Dương Kiều Minh (2011), 2 tập tiểu luận và một số tùy đàm văn chương.

           

* Nguyễn Bình Phương: Sinh năm 1965, quê ở Thái Nguyên. Nguyễn Bình Phương là gương mặt thơ xuất hiện vào nửa đầu thập kỷ 90 của thế kỷ XX cùng một lúc với nhà thơ Nguyễn Lương Ngọc. Gắn bó với quân ngũ và sớm bén duyên với văn chương, Nguyễn Bình Phương bắt đầu cho ra mắt những tác phẩm ấn tượng của mình từ giữa những năm 80 của thế kỷ trước. Ở thời điểm đó, ông bắt nhịp hết sức nhanh chóng với không khí sáng tạo ở Trường Viết văn Nguyễn Du, với những tên tuổi như Dương Kiều Minh, Nguyễn Lương Ngọc, Giáng Vân… nhưng vẫn rất đậm đà tố chất độc đáo của mình. Gia tài thơ ca của Nguyễn Bình Phương gồm: Lam chướng (1994), Xa thân (1997), Từ chết sang trời biếc (2001) và tập thơ mới nhất, Buổi câu hờ hững (2011).

           

* Nguyễn Quang Thiều: Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều sinh ngày 13/2/1957 tại Làng Chùa, Ứng Hòa, Hà Tây (nay là Hà Nội). Bắt đầu viết văn từ năm 1983, ông đoạt giải thưởng Hội Nhà văn 1993 cho tập thơ Sự mất ngủ của lửa. Cho đến nay, Nguyễn Quang Thiều đã xuất bản 10 tập thơ và tuyển chọn trong số đó để in thành tuyển thơ lần thứ nhất Châu thổ (NXB Hội nhà văn, 2011). Ông là một trong những gương mặt cách tân nổi bật của thế hệ thơ Đổi mới. Tập thơ Châu thổ được tuyển từ 6 tập thơ đã xuất bản của Nguyễn Quang Thiều: Ngôi nhà 17 tuổi (1990), Sự mất ngủ của lửa (1997), Những người đàn bà gánh nước sông (1995), Nhịp điệu Châu thổ mới (1997), Bài ca những con chim đêm (1999), Cây Ánh Sáng (2009).

           

* Inrasara: Inrasara - nhà thơ dân tộc Chăm, hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, tên thật là Phú Trạm, sinh ngày 20 tháng 9 năm 1957 tại làng Chakleng, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận. Ông là nhà thơ, đồng thời là nhà lí luận - phê bình, nhà nghiên cứu văn hóa Chăm, nhưng ông thành công hơn ở lĩnh vực thơ ca. Inrasara đã được trao giải thưởng ASEAN 2005 (giải thưởng dành cho những người có đóng góp về văn hoá và văn học của các nhà văn trong khu vực châu Á). Ông là tác giả của 5 tập thơ  nổi tiếng: Tháp nắng (1996), Sinh nhật cây xương rồng (1997), Hành hương em(1999), Lễ tẩy trần tháng Tư (1996), Chuyện 40 năm mới kể. 

           

1.3.2.3. Quan niệm sáng tạo của tác giả

 

Sáng tạo luôn là nhu cầu của người nghệ sỹ. Trần Thiện Khanh, một nhà phê bình trẻ viết: “Về phương diện lý thuyết, có bao nhiêu người sáng tạo thì có bấy nhiêu quan niệm về thi ca. Suy cho cùng, mọi quan niệm đều minh chứng cho các cấp độ tư duy, các trình độ nhận thức rất khác nhau của người cầm bút về văn học” [46; 507].

 

Mai Văn Phấn là một trong những nhà thơ có quan niệm sáng tạo rất nhất quán và mang tinh thần đổi mới mạnh mẽ. Quan niệm này được ông thể hiện theo nhiều cách, hoặc trực tiếp qua các  tiểu luận văn học và các bài trả lời phỏng vấn, hoặc gián tiếp qua các sáng tác thi ca. Sau đây là những khái lược quan niệm về thơ và nhà thơ của Mai Văn Phấn.

 

* Quan niệm của Mai Văn Phấn về thơ

 

Với Mai Văn Phấn, hành trình sáng tạo nghệ thuật là hành trình gian khổ, đơn độc để đi tìm cái đẹp, và “dù viết theo bất kỳ khuynh hướng nào, thơ ca luôn mang vẻ đẹp nguyên khởi, nhằm phục sinh, tái tạo thế giới, mãi đối lập với cái xấu và gian tà. Thơ ca là ánh sáng đẩy lùi bóng tối, là nước mát làm xanh tươi mặt đất, là vị thuốc chữa lành những vết thương tâm hồn, đánh thức thiên lương con người để họ không rơi vào vũng lầy tha hóa, sống nhân hậu thân thiện hơn” [59; 1]. Với tác giả này, thơ ca là CÁI ĐẸP, nơi con người hướng đến để thể hiện, để thanh lọc tâm hồn và hoàn thiện nhân cách của mình. Thơ ca được ví như là dưỡng chất để nuôi lớn tâm hồn con người, là vị thuốc để chữa lành mọi vết thương lòng, là vị thánh cứu rỗi con người và thế giới. Thơ ca mang trong mình vẻ đẹp quyền năng lớn lao.

 

Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều nhận xét: "Thơ ca, đối với Mai Văn Phấn, là cách thức huyền diệu nhất để đặt đời sống lên con đường vĩnh cửu của nó, (...) là sự xác lập anh với thiên nhiên, với xã hội, với những giấc mơ huyền diệu và đỉnh cao của nó là xác lập con người trần tục của nhà thơ và con người sáng tạo của anh ta” [71; 15]. Quả đúng vậy! Với Mai Văn Phấn, “Thơ ca ngoài mục đích tải đạo, tuyên truyền, mô phỏng, diễn tả... nó còn tìm cách đặt tên lại sự vật, định hình lại thế giới” [55; 454]. Hết sức đề cao việc đổi mới và cách tân thi pháp thơ, ông viết: “Thơ ca càng ảo bao nhiêu càng đem lại sự chân thật bấy nhiêu..., hiện thực trong thơ được hiện hữu trong một “mặt phẳng cong”...Nhà thơ khi viết không nên bận tâm viết cho ai mà chỉ nghe trái tim mình run rẩy với cảm xúc chân thành theo một quan niệm riêng” [55; 400].

 

Chúng ta đang sống trong xã hội phát triển, ở đó, sự cách biệt giữa các dân tộc, giữa con người với con người ngày càng xa. Ý thức đươc điều này, thi sỹ khẳng định: “Thơ ca là cầu nối, là bàn tay chân thành, giọng nói ấm áp để chúng ta tìm đến nhau, cảm thông, thấu hiểu nhau hơn. Nhờ có thơ ca, chúng ta được chiêm ngưỡng vẻ đẹp linh diệu, bí ẩn...cũng như thấy được sức mạnh tinh thần hiển linh và tiềm ẩn của dân tộc ấy. Chúng ta tựa vào thơ ca để ngày thêm hoàn thiện, thay đổi, lớn lên và bình đẳng giữa các dân tộc trên trái đất” [59; 1].Ông cũng nhấn mạnh: “Quan niệm mỗi nền thơ chỉ có giá trị trong ngôn ngữ mẹ đẻ là phiến diện và nghèo nàn, không thể tồn tại lâu khi những cuộc giao thương, di dân, hội nhập trong lịch sử đã mang đến cho thơ những quan niêm mới” [59; 1].

 

* Quan niệm của Mai Văn Phấn về nhà thơ

 

Người làm nghệ thuật luôn mang trong mình khát vọng sáng tạo nhưng mỗi nghệ sỹ lại có những quan niệm sáng tạo riêng. Với Mai Văn Phấn, sáng tạo là quá trình sản sinh những nhân tố mới, không mô phỏng hay phát triển những giá trị đã định hình mà tạo sự khác hẳn, biệt lập (đôi khi là đối lập) với cái đã định giá. Quá trình sáng tạo nghệ thuật là một cuộc “vong thân”, là quá trình phủ định bản ngã: “Với mỗi người làm thơ, điều quan trọng là biết lạnh lùng với chính bản thân mình, dũng cảm nhìn lại một cách trung thực và chính xác, biết mình là quầy hàng khô hay anh chữa chìa khóa trong một cái chợ” [55; 399]. Mỗi nhà thơ phải biết tự phủ định mình, tức là phải coi cái mà mình vừa viết ra là cái đã cũ thì mới mong đạt đến thành công đỉnh cao trong nghệ thuật. Ông cho rằng, bài thơ mà nhà thơ viết ra không còn thuộc về anh ta nữa mà thuộc về độc giả. Nhà thơ muốn tiếp tục tồn tại phải được tái sinh trong một bài thơ khác đang chờ đợi phía chân trời vì "mỗi bài thơ viết xong hầu như tồn tại độc lập với người làm ra nó, sự "lưu luyến" hay không xin dành cho người đọc và thử thách khắc nghiệp với thời gian. Tôi không có thói quen chiêm bái những con đường cũ của mình,  không "quay vái lạy chiếc áo vừa treo lên giá" [55; 430]. Sáng tạo luôn đồng hành với việc không ngừng nghỉ trong sáng tác, mỗi đứa con tinh thần ra đời tồn tại độc lập với những sản phẩm sau đó, “tôi được bài thơ dạy lại mình cách viết” [55; 441].

 

Xã hội ngày càng thay đổi, phát triển kéo theo quan niệm, thị hiếu thẩm mỹ của con người cũng thay đổi, điều đó đòi hỏi nhà thơ luôn có ý thức tìm tòi và đổi mới: “ Trách nhiệm của mỗi nhà thơ phải khám phá cho được không gian nghệ thuật của chính mình, nếu thực sự muốn tồn tại trong không gian mới của thời đại” [55; 375], và, “Thật kinh hãi khi phải ngắm nhìn một nghệ sỹ cứ đứng mãi một chỗ mà biểu diễn quá nhiều lần một tiết mục tới gần như vô cảm, nói cách khác là thương hại những ai thâm canh triền miên trên mảnh đất đã cằn cỗi” [55; 399].

 

Xuất phát từ những quan niệm nói trên, Mai Văn Phấn quyết liệt đặt ra vấn đề đổi mới thi pháp thơ: “Đổi mới thi pháp trước hết là từ chối ve vuốt những sở thích của người đọc, nhằm tạo những sóng từ khác, những mã số khác trong không gian thơ vừa được khám phá. Lý tưởng thi ca của sự cách tân nhằm gọi đúng bản chất của sự vật trong nhịp điệu đời sống hiện đại” [55; 378]. Nhà thơ nếu chỉ để tâm ve vuốt sở thích của đám đông thì sẽ làm nghèo đi sự phong phú của khu vườn thi ca sinh động. Mọi người cầm bút đều mong muốn được nhiều bạn đọc chia sẻ, nhưng đây không phải là cứu cánh của những thi sỹ chân chính. Mai Văn Phấn cho rằng: “Đổi mới thi pháp trước hết nhằm chống lại sự thoái hóa, trơ mòn thẩm mỹ của người đọc, tạo những không gian thơ đa dạng, thiết lập hệ quy chiếu mới trong cách tiếp cận tác phẩm. Sáng tạo là quá trình sản sinh những nhân tố mới, không mô phỏng hay phát triển những giá trị đã định hình, mà tạo sự khác hẳn, biệt lập (đôi khi đối lập) với cái đã được định giá” [55; 423], và phù hợp “lối tư duy phổ quát, mạch lạc, tốc độ... họ luôn khao khát những giá trị mới lạ phù hợp với đời sống hiện đại của độc giả” [55; 423].

 

Tuy nhiên, với Mai Văn Phấn, sáng tạo, cách tân không đồng nghĩa với việc cắt đứt với thơ ca truyền thống. Cách tân là tiếp thu cái truyền thống đồng thời làm mới để tạo nên nét hiện đại cho  truyền thống. Mai Văn Phấn là người đọc nhiều và rất am hiểu về các xu hướng, trường phái thơ phương Tây hiện đại, nhưng ông quan niệm học hỏi và sáng tạo  chứ không phải bắt chước máy móc. Sáng tạo luôn đòi hỏi tài năng và bản lĩnh. Chính vì thế, trong một bài thơ của mình, ông viết: Anh là con cá miệng dàn dụa trăng/ Rời bỏ bầy đàn quẫy vào biển động (Ngậm em trong miệng). Là người hành nghề sáng tạo, nhà thơ phải biết dũng cảm rời bỏ bầy đàn và chính mình.

 

Từ những phân tích trên ta thấy, Mai Văn Phấn nhà thơ luôn có ý thức quyết liệt đổi mới mình, đổi mới thi ca. Quan niệm sáng tạo ấy đã phần nào cho thấy bản lĩnh, phẩm chất của thi sỹ. Đây cũng chính là một cơ sở quan trọng hình thành nên thế giới nghệ thuật thơ khác biệt, độc đáo của Mai Văn Phấn:  “Thơ tôi là ngôi nhà của riêng tôi, ai muốn vào xin hãy gõ cửa và tuân theo những nghi thức nhất định” [55, 447 - 448]. Tất nhiên, từ những quan niệm đến thực tế sáng tác nhiều khi là cả một khoảng cách đầy thử thách đối người nghệ sỹ sáng tạo.

 

 

Chương 2

HÌNH TƯỢNG CÁI TÔI VÀ HÌNH TƯỢNG THẾ GIỚI 
TRONG THƠ MAI VĂN PHẤN

 

 

Thế giới nghệ thuật thơ Mai Văn Phấn là một chỉnh thể thống nhất bao gồm các thành tố cấu trúc và quy luật vận động nội tại, thể hiện quá trình cái tôi nhà thơ nội cảm hóa thế giới khách quan bằng tưởng tượng, sáng tạo. Từ góc độ thi pháp, luận văn chúng tôi tập trung tìm hiểu thế giới nghệ thuật thơ Mai Văn Phấn ở hai phương diện: hình tượng cái tôi và hình tượng thế giới.

 

2.1. Hình tượng cái tôi trong thơ Mai Văn Phấn

 

Cái tôi là biểu hiện của ý thức về con người cá nhân, là sự tự nhận thức của con người về tư cách, nhân phẩm hoặc giá trị của chính mình trong xã hội.

 

Mỗi nhà thơ khi sáng tạo đều thể hiện sự nhận thức của bản thân về cuộc sống hiện thực và nhu cầu bộc lộ cảm xúc của cá nhân giữa cuộc đời. Hình tượng cái tôi được xây dựng khi nhà thơ tự ý thức đầy đủ về cá tính năng lực sáng tạo và con đường nghệ thuật của mình. Có thể, tìm hiểu hình tượng cái tôi ở nhiều cấp độ: bài thơ, tập thơ, nhà thơ, thời đại. Tuy nhiên trong phạm vi của luận văn, chúng tôi nghiên cứu hình tượng cái tôi ở cấp độ nhà thơ thể hiện qua các sáng tác cụ thể. Ở cấp độ này, hình tượng cái tôi là một kiểu nhân vật trong tác phẩm văn học. Nó là kết quả của sự khái quát hiện thực, thể hiện cái nhìn của tác giả và gợi lên ở người đọc quan niệm, nhận thức sinh động về con người và cuộc sống.

 

Qua thực tế khảo sát văn bản thơ, chúng tôi nhận thấy hình tượng cái tôi trong thơ Mai Văn Phấn có những đặc điểm nổi bật sau đây:

 

- Cái tôi giàu khát vọng và năng lượng cách tân thi ca

 

- Cái tôi say đắm, nồng nàn trong tình yêu

 

- Cái tôi thống nhất giữa lí tính tỉnh táo và trực giác nhạy bén

 

- Cái tôi khao khát hướng tới một thế giới tinh thần lý tưởng “thuần Việt”

 

2.1.1. Cái tôi giàu khát vọng và năng lượng cách tân thi ca

 

Với Mai Văn Phấn, cách tân thơ là điều tất yếu trong quy luật vận động thi ca, cũng là khát vọng tự thân mãnh liệt của người nghệ sỹ này. Điều đó được chứng minh qua hành trình sáng tạo của ông. Mỗi tập thơ ra đời là kết quả của một ý thức tìm tòi, cách tân mạnh mẽ, để không lặp lại người khác và quan trọng hơn là không lặp lại chính mình. Hành trình ấy cho thấy nhà thơ không ngừng học hỏi, tiếp thu, thể nghiệm nhiều bút pháp, khuynh hướng sáng tạo khác nhau, từ nhiều nguồn thi ca trên thế giới. Khát khao làm mới khuôn mặt tinh thần bản thân và thi ca, cái tôi Mai Văn Phấn không ngại phủ định và tự phủ định, để liên tục hướng tới những giá trị thẩm mĩ mới. Cái tôi ấy luôn hướng tới mục tiêu cách tân nghệ thuật, sử dụng nhiều kỹ thuật hiện đại, song luôn tuân thủ mục đích tạo ra không gian thơ, trường thơ riêng, coi thơ là tiếng nói khai mở một cõi thế giới riêng của trực giác, tâm linh. Ở đó, thi sỹ tìm về một tiếng thơ riêng, thuần khiết của người Việt hiện đại.

 

Nói như vậy cũng có nghĩa là sự đổi mới này, dĩ nhiên, không chỉ dừng lại ở những thể nghiệm kĩ thuật nhỏ lẻ, thuần túy. Ngược lại, nó luôn hướng tới và gắn liền với mục đích kiến tạo một quan niệm mĩ học hiện đại, nhất quán ở nhà thơ. Với Mai Văn Phấn, “Điều quan trọng trước hết trong sáng tạo là thiết lập không gian... Không gian ấy hàm chứa những vấn đề lớn tạo nên từ trường ảnh hưởng cho những bài thơ cụ thể sau này. Đó là những ám ảnh cốt lõi về thời đại, thời cuộc, những quan chiếu, hệ luỵ trong xã hội, thái độ sống, thái độ chính trị của thi sỹ; một cõi riêng của cảm giác hay linh giác mà người ngoài không thể dụng ý chạm tới, và cả những vấn đề muôn thuở của văn chương, như khuynh hướng, giọng điệu, thể loại, tính nhân bản v.v...”[60; 1]. Đặc biệt, “Không gian sáng tạo này luôn mang giá trị biệt lập, độc sáng, không trùng hợp với những người khác, và, không lặp lại chính mình. Đây là thử thách lớn nhất với nghệ sỹ, đặc biệt nhà thơ, vì thường sau mỗi giai đoạn sáng tạo, các nhà thơ nhìn lại không gian mình vừa trải qua với thái độ tự hài lòng, cảm giác như mọi góc khuất đời sống, những bí ẩn của tâm trạng đều được ánh sáng thi ca soi tỏ; nói cách khác, nhà thơ như không muốn nói thêm điều gì, và, cũng thấy mọi ngả đường phía trước bị bịt lối... Nếu không mở được không gian nghệ thuật khác tiếp theo, nhà thơ sẽ rơi vào bế tắc, cùn mòn, thấy nặng nề nếu phải cố gắng nói những điều đã cũ” [60; 1].

 

Chính quan niệm cách tân mạnh mẽ này đã tạo nên đặc điểm nổi bật đầu tiên ở hình tượng cái tôi trong thơ Mai Văn Phấn: giàu khát vọng và năng lượng cách tân thi ca.

        

Trước hết, hiện diện trong thơ Mai Văn Phấn là cái tôi của những tìm tòi, thể nghiệm sáng tạo đa dạng. Trong các sáng tác trước 1995, như nhận xét của một nhà phê bình, Mai Văn Phấn đã có ý thức khác đi - so với chính ông và với người khác. Những bài thơ mang đậm dấu ấn thi pháp truyền thống đã bắt đầu cựa quậy với những dấu hiệu đổi mới trong thi tứ, thi ảnh. Chẳng hạn:

 

Hoặc:

 

Em ngủ say không biết/ anh đang nhìn hạt mưa/ bóng tối xơ xác ngoài cửa sổ/ tán cây đè nặng ngực mình/ .../ Những ngọn thác câm lặng đang đổ xuống rất mạnh/ những đế giày chuẩn bị vỡ tung/ chân tường mở cánh cửa thoát hiểm/ bụi mưa phùn hay châu chấu bay qua/ cả ngôi nhà lao đi chóng mặt/ sửng sốt, rã rời khi gặp bình minh... (Để nhận ra anh).

 

- Những hạt giống vừa chạm vào ánh sáng / Đã gặp những gì chẳng thấy trong mơ / Rơm rạ mục dâng lên từ đất ẩm/ Gió xước qua bụi gai trong lúc giao mùa / Ngày mới đến đưa bàn tay nắng ấm / Để lấy đi những hạt cuối cùng / Tôi chếnh choáng rỗng không chiếc hũ / Đợi những mùa vàng rạo rực hiến dâng” (Tự thú trước cánh đồng).

 

Ngay trong những sáng tác ở giai đoạn đầu, thơ Mai Văn Phấn đã đem lại cho người đọc những liên tưởng mới lạ nhờ các ẩn dụ tinh tế. Chẳng hạn: Vầng trăng em đứng giữa trời/ Để rơi ngàn mảnh gương ngời mặt sông/ Ngày tràn đêm vỡ lên bông/ Mình ta khua động cả dòng tịch liêu (Trương Chi) ;  Anh đi níu gió trên trời/ Lùa râm mát tới những nơi em chờ/ ... /  Mắt người buông xuống sông xưa/  Ru con thuyền ấy trong mưa mỏi mòn/ ... (Bâng quơ).

 

Đấy vẫn là một cái tôi mang trong mình những vẻ đẹp cổ điển: Em nhòe nắng mới ngây thơ/ Ấm ran khắp tầng vũ trụ/ Anh thành bông cúc thẫn thờ/ Cuối mùa vàng lên vội vã (Cuối xuân đầu hè), nhưng không nằm im trong khuôn khổ mà luôn cựa quậy tìm lối, chuyển động: “Lỡ vin vào bóng mây qua / Lỡ nghe đắm đuối tiếng ma gọi đò / Đầu kim tựa có ai chờ/ Khâu ta vào với ỡm ờ xửa xưa” (Gom nhặt cuối mùa). Con người luôn tìm cho mình một lối đi riêng với khát vọng thay đổi: “Những hạt giống vừa chạm vào ánh sáng / Đã gặp những gì chẳng thấy trong mơ / Rơm rạ mục dâng lên từ đất ẩm / Gió xước qua bụi gai trong lúc giao mùa / Ngày mới đến đưa bàn tay nắng ấm / Để lấy đi những hạt cuối cùng / Tôi chếnh choáng rỗng không chiếc hũ / Đợi những mùa vàng rạo rực hiến dâng” (Tự thú trước cánh đồng).

 

Có thể thấy, cái tôi trong sáng tác ở giai đoạn đầu của nhà thơ vừa mang vẻ đẹp của cái tôi truyền thống vừa có dấu hiệu bắt đầu cựa quậy để bứt phá, đổi mới.

 

Từ 1995 đến 2000, thơ Mai Văn Phấn cách tân thi pháp mạnh mẽ. Khát khao nhận thức hiện thực ở “bề sâu, bề rộng, bề xa” buộc phải đổi mới cách nhìn, cách lí giải về hiện thực. Hình tượng cái tôi trong thơ Mai Văn Phấn giai đoạn này là sự “cộng hưởng” của ý thức cá nhân và tinh thần công dân, dân tộc được thể hiện ấn tượng qua hệ thống hình ảnh, ngôn từ mới, lạ:

 

Nghe trong đám đông cộng hưởng những giai điệu cá tính, tựa hào quang hắt lên từng khuôn mặt, đan xen nhau rồi kết thành nhọn tháp. Ở đó qua chuông trái tim đã được kéo lên…

Cá tính hòa đồng với quy luật thiên nhiên, cho ta nhịp nhàng, cho ta nguôi ngoai, cho ta thổn thức…

Tuân theo luật mà dồi dào cá tính. Cái Tôi tận cùng dẫn tới cái ta”

 

Hay:

“Cộng hưởng cùng bạn bè, đồng chí, vợ con…Cùng giấc mơ trước thềm thế kỉ, để không còn những ngón tay rã rời (ngón duy cảm, ngón thì duy lý). Mà tất cả là những ngón tay chân thực, hòa đồng trên một bàn tay.” (Cộng Hưởng II)

 

Không dừng lại cái tôi với những khát vọng của đời sống hiên hữu, nhà thơ còn muốn “hóa thân” để được sống lại với những cảm giác vô thức trong từng giấc mơ – hay chính là những suy tư của con người, thông qua tiếng nói của trực giác, vô thức, tâm linh. Đây là giai đoạn cách tân mạnh mẽ của nhà thơ với nhiều thử nghiệm bút pháp hiện đại: tượng trưng, siêu thực, tân hình thức… Xin lấy ngẫu nhiên một bài thơ để chứng minh - Ngậm em trong miệng:

 

Luôn tin có em trong miệng

Nơi không chiến tranh, dịch hạch

Mũi tên bắn lén tẩm độc

Thị phi, cạm bẫy, lừa lọc

Lối em đi không còn gai nhọn

Bão tràn qua anh dựng tường ngăn

Bình yên trong miệng anh

Em thúc nhẹ bờ vai

Vòm ngực, ngón chân vào má

Huyên thuyên và hát thầm

Hồn nhiên cho lưỡi và răng anh chạm vào cơ thể

Anh là con cá miệng dàn dụa trăng

Rời bỏ bầy đàn quẫy vào biển động

 

Đấy là một hình tượng thơ độc đáo. Cái tôi trữ tình “Luôn tin có em ở trong miệng”, để có thể che chở, bao bọc em khỏi một thế giới đầy rẫy dịch hạch, thị phi. Có lẽ, sự hy sinh của anh đã được em đền đáp xứng đáng:  Em thúc nhẹ bờ vai/ Vòm ngực, ngón chân vào má - siêu thực, mộng mơ nhưng lại rất thực. Đặc biệt là hình ảnh:  Anh là con cá miệng dàn dụa trăng/ Rời bỏ bầy đàn quẫy vào biển động… Ở đây, cái tôi đang có một hành động quyết liệt “rời bỏ bầy đàn”, để khẳng định mình trong một thế giới đầy biến động. Chỉ một từ “quẫy” đã làm bật nổi  sự khó khăn khi rời bỏ đám đông  rời bỏ những bộ đồng phục tinh thần, tư tưởng, để có thể đạt tới tự do sáng tạo. Ta cũng có thể thấy rõ điều này qua nhiều tác phẩm khác: Chỉ là giấc mơ, Kể lại giấc mơ, Giấc mơ vô tận, Quay theo mái nhà, Bài học, Hội chứng từ một tin đồn, Tỉnh táo tột cùng,..

 

Về diện mạo cách tân của thơ Mai Văn Phấn, một nhà phê bình đã nhận định: “Có thể thấy thơ Mai Văn Phấn là một hành trình liên tục cách tân, tìm tòi. Vượt lên những hạn chế nhất định, mỗi giai đoạn sáng tác của ông đều ghi dấu bằng những tác phẩm đáng chú ý. Ý thức học hỏi nghiêm túc hướng về những nền thơ lớn trên thế giới, đặc biệt là thơ Âu – Mỹ hiện đại, cộng với “tham vọng” hướng tới xây dựng một tiếng thơ Việt “thuần khiết” là động lực thúc đẩy ông không ngừng hăng hái tìm kiếm và thử nghiệm. Dĩ nhiên, song song với việc tiếp thu có chọn lọc là ý thức xây dựng một thẩm mĩ quan cá nhân độc lập. Bởi vậy, thế giới thơ ông dù biến đổi hết sức đa dạng song vẫn rất nhất quán ở tinh thần vận động hướng về cái mới, không hoàn tất, khép kín mà ngược lại, sẵn sàng “mời gọi” những diễn dịch đa chiều” [62; 3]. Quả đúng như vậy.

 

2.1.2. Cái tôi say đắm, nồng nàn trong tình yêu

 

Bên cạnh cái tôi tràn đầy năng lượng và khát vọng cách tân nghệ thuật, hiện diện trong thơ Mai Văn Phấn còn là một cái tôi say đắm, nồng nàn trong tình yêu.

 

Thực ra, tình yêu là một đề tài vĩnh cửu. Trong phong trào Thơ Mới, đã xuất hiện nhiều nhà thơ tình xuất sắc như Thế Lữ, Lưu Trọng Lư, Nguyễn Bính, Hàn Mặc Tử, Xuân Diệu...Trong đó, Xuân Diệu từng được mệnh danh “nhà thơ tình bậc nhất” (Hà Minh Đức), “vị hoàng tử của thi ca Việt Nam trên lĩnh vực thơ tình” (Đoàn Thị Đặng Hương). Với Xuân Diệu, yêu là sự hòa cảm, sự sát kề của hai thể xác:

 

Hãy sát đôi đầu! Hãy kề đôi ngực.

Hãy trộn nhau đôi mái tóc ngắn dài

Những cánh tay! Hãy quấn riết đôi vai!

Hãy dâng cả tình yêu lên sóng mắt!

Hãy khăng khít những cặp môi gắn chặt.

Cho anh nghe đôi hàm ngọc của răng

Trong say sưa anh sẽ bảo em rằng:

Gần thêm nữa! Thế vẫn còn xa lắm!

 

Ý thức “Yêu là chết trong lòng một ít” nhưng thi sỹ vẫn lao vào để “yêu”, “được yêu”, “mời yêu”. Ông nồng nàn và quyết liệt khẳng định:

Làm sao sống được mà không yêu

Không nhớ, không thương một kẻ nào

Hãy đốt đời ta muôn thứ lửa

Cho từng tia mắt đọ tia sao

 

Có thể thấy, cái tôi nồng nàn nhục cảm trong thơ Xuân Diệu thường được bộc lộ qua các hành động thụ hưởng trực tiếp về thân xác (ôm, riết, hôn, say...). Khao khát mãnh liệt nên cái tôi Xuân Diệu luôn giục giã, vội vàng “gấp đi em!”, “gần thêm nữa, thế vẫn còn xa lắm!” (Xa cách), kêu gọi “phải nói yêu trăm bận đến ngàn lần” (Phải nói), năn nỉ, van xin “mở miệng vàng, và hãy nói yêu tôi/ Dẫu chỉ là trong một phút mà thôi!” (Mời yêu).

 

Cái tôi trong thơ Xuân Diệu thể hiện tình yêu thật mạnh mẽ, nồng nàn. Còn trong thơ Mai Văn Phấn, điều đó được thể hiện như thế nào?

 

Thơ Mai Văn Phấn viết về tình yêu đậm tính dục nhưng không hề tạo ra cảm giác trần trụi, thô tục, ngược lại vẫn giữ được nét kín đáo mà không kém phần mãnh liệt, thông qua các biểu tượng, hình ảnh giàu sức liên tưởng. Bài thơ Gió thổi sau đây là một ví dụ tiêu biểu:

 

Chúng mình hôn nhau trong hành lang hẹp

trên cỏ xanh, trong những góc tối

trên tháp chuông, bên gốc cây cổ thụ...

 

Bốn bề nước tràn ướt chân

lúc ấy gió thổi rất mạnh

 

Con sâu đo em đu lên người anh

thì thầm gặm hết những xanh non

 

Con ong vẫn nhởn nhơ bay

thác đổ đều đều, mưa rơi rất chậm

nhưng tất cả ngọn cây đều bạt về một phía.

 

Cái tôi nhà thơ khát khao giao cảm, khát khao thể hiện xúc cảm tình yêu trong mọi không gian: “hành lang hẹp”,“bên gốc cây cổ thụ”,“những góc tối”,... Tình yêu được thể hiện mạnh mẽ qua những nụ hôn nồng nàn, say đắm. Trong những cảm xúc thăng hoa, Em biến thành “con sâu đo đu lên người anh” để “gặm” tất cả những gì “ xanh non”.  Động từ “gặm” được sử dụng rất tài tình: em cảm nhận cơ thể anh, hòa vào cơ thể anh và muốn tận hưởng cảm giác đó thật lâu, mãi mãi.                          

  

Với con mắt nhân sinh – thẩm mĩ hiện đại, nhà thơ không ngần ngại mô tả tình yêu gắn liền với tính dục, với những khát khao nhục cảm. Tính dục không đơn thuần chỉ tồn tại ở con người mà tồn tại ở mọi sinh vật trong vũ trụ. Mai Văn Phấn thường sử dụng những hình ảnh thiên nhiên, mùa màng, sự kết giao, sinh nở của vạn vật để diễn tả về tình yêu đôi lứa của con người. Đó là một tình cảm mang tính phổ quát, thể hiện sự hợp nhất cao độ giữa các mặt đối lập Âm – Dương, Đất – Trời, Sáng – Tối..., mang đậm tính triết học:

 

Vươn thẳng

Tán cây quang hợp mặt trời

Lá chồng lên nhau hoan hỉ

Bật dậy thở chung dòng nhựa

Máu từ đất đau chảy qua bàn chân

Do đó, cảm xúc ấy có thể hết sức mãnh liệt:

Nhoài lên mỏn đá sắc

Thân thể gió trầy xước

...

Giang tay núi đạp chân vào đất

Vò nát

Xé toang thân gió

Ánh sao rơi

Buổi sớm vỡ òa

 

Mà cũng rất đỗi tinh tế, gợi cảm:

 

Đu cành cao

Chạm ngực em trái chín

Thân bỏng rát

Anh sấm rền gót chân

Trái chín bay chậm buông thõng

hút lên sạch bụi rì rào

Anh nhai lá khô ngấu nghiến

lưng tròn khép lại vòng tay

(Hái từ đất)

 

Hình tượng Em trong con mắt thi sỹ là biểu tượng cho sự sinh sôi, nảy nở và cho những gì tinh túy nhất của con người. Thông qua Em, Anh có thể nhận ra được chính mình, và hơn thế, bản chất sâu xa của thế giới. Em là nơi Anh luôn khao khát hướng tới và chờ đợi không chỉ trong hiện thực mà còn trong cả dòng suy nghĩ, trong giấc mơ:

 

Anh mơ được em gieo trồng trên ngực

Bàn tay dịu dàng vun vào da thịt

Hôn lên tai anh lời chăm bón thì thào

Anh cựa mình nồng nàn tơi xốp

 

Gió sẽ đến vỗ về từng chiếc lá

Lật phía bên kia che cơn bão đang về

Mùa đông em phủ lá vàng lên mặt

Nỗi ưu phiền mục ra trong lấm chấm mưa xuân.

 

Từng giọt mát lành thấm nhuần trong đất

Tươi từ môi anh đến gót chân em

Anh ngỡ mình được phép lành thánh thể

Đêm vừa qua hay đã mấy nghìn năm.

(Bài ca buổi sớm)

 

Em - một nửa cuộc đời Anh, em người luôn mang đến cho anh cảm giác được yêu thương, chăm sóc. Ở bên em mọi nỗi ưu phiền của cuộc sống thường nhật đều mục ra tan dần và mất đi, em đưa đến một luồng khí tinh nguyên để anh như được hồi sinh và ngỡ mình được phép làm thánh thể. Một cử chỉ nhỏ của em cũng làm Anh phải chìm đắm trong yêu thương Cầm bàn tay/ Mình đã nuốt em/ Không còn lọn tóc, và mỗi nụ hôn nồng nàn cũng được Anh cảm nhận, níu giữ rất chặt: Hôn nhau/ Hồi tù và song đôi/ Bay đi rất chậm.

 

Tình yêu lứa đôi trong thơ Mai Văn Phấn được tác giả thể hiện qua hệ thống từ ngữ, hình ảnh giàu tính biểu tượng. Vì thế, tình yêu ấy tuy hết sức mãnh liệt, nồng nàn, mang đậm hơi thở dục tính song vẫn hết sức thiêng liêng, thuần khiết. Đây là những ví dụ tiêu biểu:

        

- Rơi vào giấc mơ dâng hiến đắm say. Tắm gôi bằng bóng tối của đất. Nhắm mắt anh hình dung quả chín rụng vào cơ thể, nước quả óng vàng lan chảy, ấp ủ anh thành hạt nhân bùi trong ruột mát thơm. Tưởng tượng em nhặt anh lên, hít hà, cắn ngập vào lớp vỏ mịn. Nâng niu không vỡ hạt. Bao bọc. Chở mưa phùn gieo anh nơi đất ẩm.

 

- Đôi môi anh làm mỏ chim ong hút nhụy/ Đập cánh liên hồi bay tại chỗ.

 

- Cùng em nhìn muôn mặt cắt khuất lấp/ Biết mình đã đổi thay và mãi ngây thơ/ Ngày  mai đang yêu/ Trái tim rộn rã thủa ban đầu/ Trong hơi thở gấp anh biết/ Tay mang hạt giống/ Gieo...Gieo.../ Ta gieo ...

 

Đặc biệt, điều này được thể hiện rõ qua Tỉnh dậy trong mưa. Ở đó, khát vọng dục cảm Ta gần nhau thêm/ Trước khi ban mai trong suốt kéo lên được thể hiện như một lời kêu gọi hãy tận hưởng, kẻo thời gian, sức trẻ trôi đi. Và, rồi Nước chảy/ Cứ chảy/ Giữ đôi ta lại. Có thể nói, tính dục trong thơ Mai Văn Phấn không đơn thuần là sự thỏa mãn bản năng tự nhiên, mà đó là sự gắn kết tâm hồn, trái tim cùng nhịp đập.

          

Tóm lại, cái tôi yêu đương trong thơ Mai Văn Phấn vừa nồng nàn, rạo rực vừa thuần khiết, thiêng liêng. Cái tôi khao khát được bộc lộ và đón nhận tình yêu, tình dục nhưng không đưa đến cho ta cảm giác thô tục, trần trụi. Cái tôi mang trong mình hai tính chất nhục cảm và thuần khiết và chúng  luôn song hành và bổ sung cho nhau. Có thể  khẳng định thơ Mai Văn Phấn không hiếm những hình ảnh nhục cảm đắm đuối nồng nàn, song chúng thường được bao bọc bởi “vòng vòng hào quang” tượng trưng, do vậy, luôn có khả năng hướng độc giả đến điều gì đó mang tính phổ quát hơn và sâu xa hơn những hình ảnh biểu hiện cụ thể.

 

2.1.2. Cái tôi thống nhất giữa lí tính tỉnh táo và trực giác nhạy bén

 

Không dừng lại với cái tôi say đắm, nồng nàn trong tình yêu, trong thơ Mai Văn Phấn còn hiện diện cái tôi thống nhất giữa lý tính tỉnh táo và trực giác nhạy bén. Vậy thế nào là lý trí tỉnh táo? Thế nào là trực giác nhạy bén?

 

Nói tới lý tính, ta thường nghĩ tới khả năng nhận thức thế giới  của con người, một sự nhận thức khách quan, nhạy bén, chính xác qua sự chỉ dẫn của đầu óc. Nhận thức lý trí được hình thành dựa trên ngũ quan (thính giác, thị giác, xúc giác, vị giác, khứu giác). Còn trực giác hay còn gọi là “giác quan thứ sáu” cho phép ta thấy được những gì mà năm giác quan kể trên không thể thấy, cụ thể như linh cảm, cảm nhận, tưởng tượng… hay tất cả những gì thuộc về thế giới vô hình. Trực giác nhạy cảm là một phẩm chất  “trời phú”, không phải ai cũng có thể đạt đến và nắm bắt được.

           

Sự thống nhất giữa lý tính tỉnh táo và trực giác nhạy bén trong hình tượng cái tôi trữ tình là một lý do giải thích cho sự thành công trong thơ Mai Văn Phấn. Nếu trong thơ chỉ có lý trí tỉnh táo thì sẽ đánh mất bản chất của thơ ca - lãng mạn, thi vị, thiếu đi những “lóe sáng” thiên khải tạo nên yếu tính của thi ca. Ngược lại, nếu có trực giác nhạy bén nhưng thiếu đi tri thức về thơ ca, óc mẫn cảm ngôn từ, khả năng tổ chức sắp xếp văn bản một cách kỹ thuật nhằm tạo nên tính thơ, tính thẩm mĩ thì cũng khó lòng tạo nên bài thơ toàn thiện.

 

Trước đây, Xuân Diệu “sống toàn thân và thức nhọn giác quan” để cảm nhận sự thay đổi của thế giới vạn vật:

 

Thu lạnh càng thêm nguyệt tỏ ngời

Đàn nghê như nước, lạnh, trời ơi!

 

Còn bây giờ, Mai Văn Phấn không chỉ vận dụng các giác quan để cảm nhận về vạn vật, về thế giới mà còn sử dụng tiếng nói vô thức để thể hiện những góc khuất trong tâm hồn con người. Cái tôi trong thơ ông vừa biết phát hiện, cảm nhận những biến chuyển đời sống, vừa biết tận hưởng mọi vẻ đẹp trong đời sống thế tục. Ở đó, cái tôi khẳng định mạnh mẽ qua những động thái: Tôi nhìn, Tôi thấy, Tôi cảm, Tôi biết, Tôi tưởng tượng, Tôi nghĩ…. Bài thơ Tĩnh lặng với 45 phần đã thể hiện rõ điều đó, chẳng hạn:

 

Hai đồ vật trên bàn

Đồng hồ

Viên sỏi chặn giấy

 

Tôi không thể đọc sách

Không nghĩ trọn một việc

 

Đầu óc mông lung

Nhìn rất lâu từng đồ vật

 

Tôi xoay một trong hai

Đặt lại khoảng cách

 

Thấy vệt sáng duy nhất

Giữa đồng hồ và viên sỏi.

 

Hay:

 

Gió ra đi

Giam tôi ở đây

Bằng chiếc lá

 

Nhìn khung cửa và chắn song

Tôi biết không thể bẻ gãy

Những đường gân lá

 

Chỉ mong những đốm vàng

Trên đó lan nhanh

Nhưng hơi ẩm đang phà hơi

Vào khoảng xanh diệp lục

 

Mình không manh động

Vào mùa xuân.

 

Cái tôi với tâm hồn tĩnh lặng gần như tuyệt đối để cảm nhận, tái hiện những sự vật đang thay đổi, đang chuyển động: vệt sáng yếu ớt đang tồn tại trong thế giới đầy những bất trắc của xã hội công nghiệp hiện đại hay sự ra đi  của gió... Nơi đó, con người đã ra sức thay đổi góc nhìn nhằm tìm thấy bản chất của sự vật, hiện tượng.

 

Cái tôi thống nhất giữa lý trí tỉnh táo và trực giác nhạy bén trong thơ Mai Văn Phấn được thể hiện rõ qua các tập thơ sáng tác vào giai đoạn sau, tiêu biểu là hai tập thơ Hoa giấu mặt, Vừa sinh ra ở đó. Trong Hoa giấu mặt, vẻ đẹp của đời sống tâm linh được thể hiện rất rõ:

 

Giọt sương nín thở

Treo

Trên vũng nước bẩn

(Mong manh)

 

Hình ảnh giọt sương treo trên vũng nước bẩn đưa đến sự liên tưởng độc đáo. Khoảng cách giữa cái đẹp, tinh nguyên nhất của con người với cái dơ bẩn của xã hội quả là quá mong manh. Kết thúc bài thơ không một dấu chấm hỏi nhưng đang đặt ra vô vàn câu hỏi trong lòng người tiếp nhận. Bài thơ có kết cấu mở, ở đó, diễn ra cuộc đối thoại vô ngôn, mời gọi sự diễn dịch của độc giả.

 

Cái tôi trong Hoa giấu mặt không chỉ phản ánh hiện thực bằng lý trí tỉnh táo mà còn đi sâu vào thế giới hư ảo, linh thiêng của tâm linh con người với câu tụng niệm, với tiếng chiêng, với nhang khói tỏa hương, với cuộc hóa vàng, với những linh hồn và với cả những mảnh vỡ của ánh trăng trên cây… Tất cả tưởng như là phi lý nhưng rất có lý – cái lý ở bề sâu cảm giác tâm linh. Chỉ bằng những nhận thức sâu sắc của lý trí cộng với một trực giác trời phú, cái tôi đã thể hiện được những hình ảnh “vụt hiện” và đó là những hình ảnh diễn đạt không thể đúng hơn:

- Con bướm đậu

Hạt mưa

Tập vỗ cánh

(Con mắt nghiêng)

 

- Chuông đổ thêm lần nữa

Tôi nhận ra

Con giun bò trên đất

(Tìm đường)

 

- Bà nội rất muốn gặp tôi

Nhưng những người chết

Ngăn lại

(Thanh minh)

 

- Chưa kịp cất lời Kinh

Con chim sâu

Vội chuyền sang cành khác

(Sát na)

          

Cái tôi như đang sống trong khoảng khắc sâu kín nhất của tâm hồn. Đó là những phút “bừng ngộ” trước vẻ đẹp nguyên sơ của thiên nhiên đất trời. Vạn vật được sinh ra, lớn lên rồi cũng quay về với cát bụi, ranh giới sự sống và cái chết quả là mong manh.

 

Mai Văn Phấn đưa đến cho thơ ca một thế giới xa lạ, tiềm ẩn đằng sau những giấc mơ, giấc mộng - đến bất chợt trong ý nghĩ của con người.  Giấc mơ đến với tất cả mỗi con người nhưng tất cả sẽ không còn dấu ấn nếu ta tỉnh giấc. Song với thi sỹ Mai Văn Phấn, mọi giấc mơ đến đều được nhà thơ “kịp thời” nắm bắt để rồi tái hiện lại một cách sinh động, đưa lại cảm nhận mới cho người tiếp nhận thi ca. Sự vụt hiện của giấc mơ đã được tích lũy bằng sự chiêm nghiệm cuộc sống, hiện thực của nhà thơ. Bước vào thế giới thơ Mai Văn Phấn ta thường bắt gặp Chỉ là giấc mơ, Giấc mơ vô tận, Kể lại giấc mơ, thậm chí là Giấc mơ cây. Giấc mơ thực sự là một ám ảnh nghệ thuật trong thơ ông.

 

Cái tôi thống nhất giữa lý trí tỉnh táo và trực giác nhạy bén trong thơ Mai Văn Phấn thường ẩn nấp sau nhân vật kể chuyện để bắt đầu cuộc đối thoại. Cuộc đối thoại diễn ra trong không gian tĩnh lặng, để cái tôi cảm nhận được những điều bí ẩn, kể cả những tiếng kêu của linh hồn đã mất:

 

Lưỡi dao sắc lia ngang

Sát gốc cỏ

 

Những vong hồn còn mắc kẹt

Cùng ngọn cỏ

Vươn tay

 

Lá cỏ vun thành đống

Làm thức ăn gia súc

Hoặc phơi khô

 

Vong hồn nào chưa được bay lên

Còn trong vòng nghiệt ngã

Cơn đau đớn sát sinh

Hoang hoải mùi hăng sữa cỏ.

 

Có thể thấy, sự thống nhất lý tính tỉnh táo và trực giác nhạy bén là một đặc điểm nổi bật của cái tôi trữ tình Mai Văn Phấn. Đúng như nhà thơ đã khẳng định: “Thơ hay có thể đến tình cờ với một số thi sỹ trong khoảng khắc đốn ngộ, xuất thần… Nhưng đa số các nhà thơ có được thơ hay qua quá trình tu luyện, tích lũy kiến thức phong phú, một hành trình bới tìm “vỉa quặng” của tâm hồn, đợi đến khi chín muồi, cảm xúc sẽ chợt nhòe chợt hiện và nhà thơ, viết với tất cả choáng ngợp của mình. Sự choáng ngợp của tác giả rồi sẽ lan truyền tới người đọc” [55; 391].

 

2.1.3. Cái tôi khao khát hướng tới một thế giới tinh thần lý tưởng“thuần Việt”

 

Thơ Mai Văn Phấn là một hành trình liên tục cách tân, tìm tòi. Mai Văn Phấn vừa chú trọng tiếp thu tinh hoa truyền thống dân tộc vừa có ý thức học hỏi nghiêm túc những khuynh hướng sáng tạo mới của thơ ca thế giới. Song, sau tất cả những học hỏi, tìm tòi về mặt kĩ thuật, cái đích cao nhất mà ông khao khát  hướng  đến là một lối viết “tự nhiên/ như đi trên đất” giản dị, nhằm diễn tả một cách sát đúng và đích đáng nhất tiếng nói thi ca “thuần Việt” – một thuật ngữ được ông thường nhắc đến trong nhiều tiểu luận và những cuộc chuyện trò, tao đổi về thi ca. Tất nhiên, “thuần Việt” ở đây là một thuật ngữ mang tính quy ước hơn là một khái niệm lý thuyết chặt chẽ. Thế giới tinh thần “thuần Việt” ở đây cần được hiểu theo nghĩa là thế giới đời sống tư tưởng, tình cảm… của con người mang hồn cốt, tinh hoa của dân tộc, kết hợp chặt chẽ giữa tình truyền thống và hiện đại. Trong Tiểu luận Thơ, giá trị cần đến, nhà thơ khẳng định: “Hơi thở Việt được hiểu như một hệ thống sinh thái, tập hợp nhiều thực thể độc lập nhưng liên quan với nhau, bắt nguồn từ cội rễ văn hóa và bản sắc dân tộc. Tạo một nền thơ hiện đại, làm phong phú tính truyền thống là nhiệm vụ cốt tử của mỗi nhà thơ” [55; 375]. Còn trong tiểu luận Thơ Việt Nam đương đại buổi ra đi và trở về, Mai Văn Phấn bộc bạch: “Tôi hâm mộ ai đó dám bước đi và biết quay về trên cội nguồn thơ Việt, với tâm thức của thời đại, biết vận dụng linh hoạt thi pháp các trường phái mà không đánh mất bản chất tâm hồn Việt, vốn sáng trong, chân thành, bao dung mà rất hiện sinh, tinh tế trong cảm nhận, nhân bản hồn hậu trong nghĩ suy về phận người”[55; 385].

 

Từ đây, xuyên xuốt hành trình sáng tạo của Mai Văn Phấn là hình tượng cái tôi khao khát hướng tới một thế giới tinh thần “thuần Việt”. Thế giới tinh thần “thuần Việt” mà Mai Văn Phấn hướng đến không phải là một thế giới cũ kĩ, lạc hậu, hẹp hòi. Đó là một thế giới vừa mang vẻ giản dị, gần gũi truyền thống vừa mang nét hiện đại, mới mẻ. Chân dung cái tôi khao khát hướng tới một thế giới tinh thần “thuần Việt”  trong thơ Mai Văn Phấn được thể hiện ở nhiều khía cạnh.

 

Trước hết, cái tôi ấy khao khát tìm kiếm những điều giản dị, thân quen trong cuộc sống văn hóa và sinh hoạt hàng ngày của người Việt. Điều này thể hiện rõ trong nhiều tác phẩm, chẳng hạn Cửa mẫu, Giai điệu xuân, Cốm hương, Thu đến, Nghé ơi, Đá trong lòng suối, Hình đám cỏ...

 

Cốm hương  là một ví dụ tiêu biểu:

 

Thu về e ấp/ Cốm non lãng đãng sương giăng/ Khăn áo ấy mịn màng da thịt/ Dâng heo may lên trời/ Nhịp cốm giã rộn mùa thóc nếp/ Thúng mủng dần sàng vỏ trấu hây hây/  Trái bưởi thơm dịu ngọt nắng hanh/ Thanh khiết chùm hoa mộc/ Giữa đất trời ngó sen sau mưa/ Da diết nhớ từng vòng cuộn xiết/ Lá sen xanh ủ cốm em anh/ Chín nẫu chân mây mùa hạ/ Đêm ái ân lặng phắc ngọn đèn/ Trái hồng đượm trong hương cốm nõn (Cốm hương).

 

Những hình ảnh: mùa thu, cốm non, thúng mủng, dần sàng, vỏ trấu, trái bưởi, ngó sen, trái hồng... được nhà thơ khắc họa sinh động, gợi nên hình ảnh thiên nhiên, mùa màng, sản vật cây trái… xiết bao gần gũi và quen thuộc của những miền quê đất Việt. Mùa xuân trong thơ thi sỹ được nhận biết với những dấu hiệu xiết bao quen thuộc: Mây nặng. Hoa đào. Củi mục. Đường trơn…

 

Vốn là nước xuất phát từ nền văn minh nông nghiệp lúa nước, hình ảnh “Làng” với bến nước, mái đình, cây đa… là những điều không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người Việt. Cuộc sống xô bồ công nghiệp ập đến, liệu những nét đẹp đó có còn giữ được không? Mai Văn Phấn đã khẳng định những giá trị truyền thống  đó qua những hình ảnh thơ giàu sức liên tưởng: “Nước lùa bóng ao lên chót vót/ ngập cuống nhau rã phận hoa bìm/ lối về thấp thỏm/ Cội rễ giữ đất/ Con đường bầu vú vương thơm/ nối khuôn mặt với bao nhiêu họp sọ/ trên tay chuyền một chuyền hai” (Làng).

 

Cái tôi trong thơ Mai Văn Phấn còn thiết tha hướng về những giá trị văn hóa nguồn cội với những dấu ấn hiển hách mà bi thương của lịch sử dân tộc. Việt Nam – dân tộc anh hùng. Bài thơ Mười nén nhang ở ngã ba Đồng Lộc là một minh chứng. Lịch sử dân tộc được tái hiện qua hình ảnh các cô gái thanh niên xung phong, sự hy sinh của họ đưa lại nền tự do, hòa bình cho chúng ta hôm nay. Thay mặt mọi người, thi sỹ thắp nén nhang để tưởng nhớ về họ:

 

Nhang này quặn nỗi đau xưa

Tôi nay tôi của cơn mưa về nguồn  
(Mười nén nhang ở ngã ba Đồng Lộc)

 

Nén nhang “quặn” đau hay đó chính là nỗi lòng của thi sỹ : hướng về quá khứ, về nguồn cội, để rồi khẳng định: Tôi nay tôi của cơn mưa về nguồn.

 

Và xa hơn, khi đọc thơ Mai Văn Phấn một phần lịch sử được tái hiện. Bài thơ tiêu biểu như: Nhớ Hà Nội, Khúc cảm mùa thu, Mưa cuối hạ, Qua hoàng hôn, Những con sẻ chùa Vĩnh Nghiêm, Đêm ở Thụy Khuê,… với những câu thơ:

Hồ Gươm tựa ngày biển lặng

Tháp Rùa đứng đó buông neo

Mặt người thành mây soi bóng

Nỗi buồn biêng biếc rong rêu

(Nhớ Hà Nội)

 

Bằng thơ, tác giả  tái hiện gương mặt lịch sử  đau thương của một đất nước đầy giặc giã và những cuộc chiến tranh liên miên – “gương mặt” của những quả phụ và những em bé “chết vì đạn bom chưa một lần được sinh ra”: :

 

Vết sẹo tựa bản đồ một cuộc chiến tranh

Những cuộc đời quả phụ

Những em bé chết vì đạn bom chưa một lần được ra

Thành phố

Nỗi đau một thời lau bằng rạ rơm

(Tiếng gọi từ những cánh đồng)

 

Cái tôi khao khát hướng tới một tinh thần “thuần Việt” trong thơ Mai Văn Phấn còn được thể hiện ở một khía cạnh khác, đó là cái tôi nặng lòng với những giá trị văn hóa, đạo lý truyền thống dân tộc. Ngày giỗ; Tạ ơn; Trồng cây nêu trước nhà; Hóa vàng; Hoa cửa đền…như những lời nhắn gửi nhẹ nhàng, đầy ân nghĩa của tác giả với chính mình và với cuộc đời.

 

Đặc biệt, cái tôi trong thơ Mai Văn Phấn luôn thiết tha hướng về hướng về đời sống tâm linh, tín ngưỡng của người Việt. Ở đó, dấu ấn văn hóa tâm linh của người Việt hiện lên rất rõ. Tiêu biểu là tục thờ “Mẫu”. Thờ Mẫu là tín ngưỡng dân gian thuần Việt, có lịch sử hình thành và phát triển lâu đời, trở nên có hệ thống và phát triển mạnh vào thời Hậu Lê. Tín ngưỡng thờ Mẫu ra đời ở đất nước nông nghiệp, ở đó, chế độ mẫu hệ tồn tại, phát triển nhằm đề cao vai trò của người phụ nữ, đề cao tính nữ. Mẫu – mẹ là đại diện cho sự che chở, bao bọc, đồng thời Mẫu là đại diện cho sự sinh sôi, nảy nở.

 

Tín ngưỡng thờ Mẫu không chỉ phát triển trong xã hội phong kiến mà còn phát triển mạnh mẽ trong xã hội công nghiệp hóa hiện nay. Thờ Mẫu là tín ngưỡng hướng về đời sống trần thế hiện tại, chứ không phải hướng về thế giới ảo, không có thực ở thế giới bên kia. Tín ngưỡng thờ Mẫu thể hiện ước vọng về sức khỏe, tài lộc, may mắn, là một nhu cầu trong đời sống tâm linh của người Việt, mang lại cho họ niềm tin và sức mạnh trong cuộc sống. Thờ Mẫu vừa là một tín ngưỡng tôn giáo, vừa là một nét đẹp trong văn hóa người Việt.

 

Tín ngưỡng thờ Mẫu là sự ngưỡng mộ, tôn vinh và thờ phụng những vị nữ thần gắn với các hiện tượng tượng tự nhiên, được người đời cho rằng có chức năng sáng tạo, che chở, bao bọc cho sự sống của con người (như đất, sông, nước…); thờ những bậc anh hùng dân tộc, khi sống họ đem tài năng giúp dân, giúp nước; khi mất họ hiển linh phù trợ cho con người, vạn vật được bình an (như: những thái hậu, hoàng hậu, công chúa…).

 

“Mẫu” khởi nguồn của mọi sự sống trên thế gian, là biểu tượng của cảnh khai thiên lập địa.  Mẫu là đại diện của sự che chở, bao bọc, đồng thời cũng là đại diện của sự sinh sôi, nảy nở, trù phú. Trong bất cứ mọi thời điểm, mọi hoàn cảnh của cuộc sống, mẫu luôn theo sát, nâng niu, bảo vệ và  dẫn đường cho con vượt qua bao khó khăn, thử thách, bao sóng to gió lớn của cuộc đời. Mẫu chính là chỗ dựa vững chắc trên con đường con lựa chọn. Mẫu là cội nguồn sự sống cho nên mỗi chúng ta dù đi đâu, làm gì cũng không thể quên Mẫu. Điển hình cho quan niệm này là bài thơ Cửa Mẫu, với cảm hứng linh thiêng về Thánh Mẹ.

 

Bài thơ mở đầu với liên khúc I, khẳng định vai trò của Mẹ đối với người con của mình.

Mẫu nâng niu con ánh trăng

Tiếng chuyền cành, tiếng hú

Da thịt con yêu trải sâu đêm tối

Dựng tầng mây mưa nguồn

 

Không chỉ nâng niu, yêu thương Mẹ còn là người chỉ bảo, dẫn đường cho con bước những bước chân đầu tiên trong cuộc đời:

Chợt nhớ mùa nước lớn ngập tràn hang dế

Lóc bóc tiếng bong bóng phun lên từng đợt

Cho con biết được đâu là cửa hang…

 

Và đến một ngày, con phải tự mình nếm trải sóng gió cuộc đời (Khúc II, III, IV, V) với bao khó khăn chông gai nhưng chính trong biển lớn khó khăn cuộc đời, con mới trưởng thành và khi đó: Con biết ơn trận mưa/ Sấm to và gió mát.

 

Mẫu ở đây không đơn thuần là người mẹ sinh thành ra con, mà đó là người Mẹ Cả của vũ trụ, của thiên nhiên. Mẫu - trung tâm của con, của cha và của tất cả mọi người. Chính vì thế, hướng về Mẫu là nhu cầu tự thân của mỗi người thông qua tín ngưỡng thờ Mẫu.

 

Sự tôn vinh cái đẹp trong tín ngưỡng thờ Mẫu được thể hiện qua lễ hầu đồng. Không gian buổi lễ với những nghi thức, khiến con người được thăng hoa, quên đi những âu lo trong cuộc sống thường nhật. Tín ngưỡng thờ Mẫu được tác giả khắc họa rất rõ nét qua nhịp IX của bài thơ: trống chiêng bát bửu/ mở hội long đình/ múa hát cao xanh/ công đồng tứ phủ/ mở lòng đệ tứ/ bao dung mắt nhìn/ mưa thuận gió êm/ khâm sai ân huệ/ tâm thành kính lễ…cầu mong: đi tươi về tốt/ thuận buồn xuôi ngược/ má phấn môi son/ lá phách sênh tiền/ rồng thiêng bay lượn/ năm tòa quan lớn/ phơ phất bàn tay/ tài cao đức dày…Thơ Mai Văn Phấn cho ta  hình dung được nét đẹp, sự linh thiêng mà tín ngưỡng thờ Mẫu mang lại. Đó cũng  chính là nét đẹp của con người Việt – luôn hướng về nguồn cội, hướng về sự sống, với cái tâm thành kính.

 

Ngoài ra, ta còn bắt gặp trong thơ Mai Văn Phấn một  cái tôi luôn khao khát hướng đến cái “Tâm” thanh tịnh in đậm màu sắc tâm linh truyền thống người Việt. Khi con người hướng về và ý thức được mọi việc nhờ tu tâm thì “cốt cách” sẽ được khẳng định dù ở bất cứ hoàn cảnh nào:

 

Cánh hoa sen

Ngay ngắn rơi xuống

Vũng bùn

(Cốt cách)

 

Có thể thấy, cái tôi trong thơ Mai Văn Phấn luôn vận động với những cách tân và tìm tòi đa dạng, song càng ngày ý thức hướng đến tìm kiếm một vẻ đẹp tinh thần thuần Việt ngày càng đậm đà, rõ nét. Cái tôi trong thơ Mai Văn Phấn mang những nét đẹp truyền thống trên cơ sở tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại – một vẻ đẹp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại.

 

2.2. Hình tượng thế giới trong thơ Mai Văn Phấn

 

Tìm hiểu hình tượng thế giới trong thơ Mai Văn Phấn có nghĩa là thừa nhận tính khách thể của hình tượng trữ tình này. Qua ngôn từ gợi tả của lời thơ và bằng trí tưởng tượng, người đọc có thể hình dung bức tranh về thế giới với những đường nét, màu sắc, hình khối và âm thanh sinh động. Hình tượng thế giới thơ Mai Văn Phấn được thể hiện qua các phương diện cơ bản sau:

 

2.2.1. Một thế giới của sự viên mãn và thuần khiết

 

Như một số nhà phê bình đã nhận xét, thế giới trong thơ Mai Văn Phấn được tái hiện tất độc đáo qua “nhãn quan phồn sinh”. Ở đó, vạn vật đều được nhìn ngắm trong sự sinh sôi, nẩy nở và tràn đầy năng lượng. Nhà phê bình Văn Giá nhận định: “Toàn bộ thơ Mai Văn Phấn đã dựng lên một thế giới phồn sinh và hóa sinh bất tận” [46; 529 ].

 

Thế giới qua lăng kính phồn sinh là “thế giới phì nhiêu, nhiều tầng, nhiều cá thể cộng sinh chen chúc đầy hoan lạc, tựa như cánh rừng nhiệt đới vậy” [46; 529]. Xuyên suốt sáng tác thơ Mai Văn Phấn là sự xuất hiện dày đặc các hình tượng: mùa màng, cây cỏ; đất đai, cánh đồng,…tượng trưng cho cho sự sinh sôi, vĩnh hằng của thế giới. Ở đó, những câu thơ tôn vinh thế giới phì nhiêu thật ấn tượng: Ghé môi vào miệng thời gian/ Cho hơi thở mọc vô vàn cỏ non (Tản mạn về cỏ); Chỉ còn ta lại với ta/ Cỏ run đầu ngõ như đà cắn câu (Lơ lửng); Mắt vừa mở với rạng đông/ Chân trời hổn hẻn phập phồng ngón chân (Kinh cầu ban mai); đất mỡ màu quyện rạng đông dâng lên khuôn mặt/ dâng lên cỏ cây phồn thực bời bời/ Những mùa tái sinh trổ đòng chín rục/ Sấm nổ vang trong lòng tay mầm hạt/ Vòng phù sa tươi ròng ấp ôm thớ đất (Bài hát mùa màng); Thiên nhiên động tiếng mùa sang/ Dấu chân trong cỏ mỡ màng trổ hoa/ Quả thơm trĩu ngọt la đà/ Tạ ơn sương đọng vái xa chân trời (Chương VIII: Trái tim giải thoát)…Thiên nhiên tràn đầy sức sống trong con mắt  tác giả.

 

Nhãn quan phồn sinh  hướng về thiên nhiên thực chất là  hướng về con người, hướng về đời sống nhân thế. Hình ảnh “Em” trong thơ Mai Văn Phấn là hiện thân của đất đai, mùa màng, tươi tốt và sự gieo trồng: Em chợt hiện/ Từ hương thơm trái chín/ Trong dập dờn bãi ngô mùa thụ phấn/ Lá giật mình/ Cá lặn xuống chân/ Hút mãi về em/ Từng hơi thở đất/ Anh hạn hán/ Cơn mưa chiều tất bật (Nỗi nhớ mùa thu)…Và “Anh” khao khát đón nhận sự gieo trồng của “Em”: Anh mơ được em gieo trồng trên ngực/ bàn tay dịu dàng vun vào da thịt/ Hôn lên tai anh lời chăm bón thì thào/ Anh cựa mình nồng nàn tơi xốp (Bài ca buổi sớm)…

 

Thế giới phồn sinh viên mãn còn được thể hiện qua khát vọng nhục cảm trong tình yêu nam nữ, trong cái khát khao gieo trồng và sinh nở: “Tìm miệng anh gieo hạt/ Gió níu chân tay đất dịu dàng”, để rồi “Anh dìu em lộng lẫy váy hoa/ Hôn em, ngón tay út/ Nâng em lên trăng”; “Mỗi nụ hôn mở thêm cánh cửa/ Níu chặt tay nhau/ Bám chặt tay nhau/ Không thất lạc”… Trong một cái nhìn mang tính lý tưởng hóa, hành động tính giao trong tình yêu được nhà thơ ví như một nghi lễ xiết bao kì vĩ và thiêng liêng: Yêu nhau. Là những nghi thức dâng tụng trời đất. Bây giờ là mùa xuân. Anh mệnh Kim và em mệnh Hỏa. Từ lửa làm ra Thổ, ra Mộc, ra Thủy. Đất rùng mình. Sông chảy. Ngàn vạn lá mầm từ thân thể nở bung (Anh anh em em)…  Nơi đó, con người sẽ luôn cảm nhận được sự nồng nàn mà tình yêu mang lại: “Chạm vào anh biết viên sỏi rất mềm, cọng  rơm khô trĩu nặng, sợi tóc thở nhẹ (Tỉnh dậy trong mưa).

 

Thơ Mai Văn Phấn đưa ta đến thế giới của sự sống, sự sinh sôi, nảy nở. Đó là sự sinh sôi nảy nở của vạn vật và con người: Dòng sông vừa chảy/ vừa sinh nở (Đất mở); Ngựa thở dốc/ bời ngợp cảm giác cỏ/ chùm lưỡi dìu nhau đứt cuống/ xuyên qua tim lăn vào đât tơi/ nở những bàn tay sau lưng tươi tốt (Được quyền nghĩ những điều đã ước)…Người đọc  dễ dàng bắt gặp trong thơ Mai Văn Phấn những tính từ chỉ trạng thái, cảm giác về sự sung mãn, tràn trề năng lượng: căng tràn nhựa mật, ứ căng dòng nhựa, chật căng mầm hạt, bạt ngàn cây lá, lá mầm che mặt đất sum suê, lá lên xanh thắm…; các động từ chỉ hoạt động sinh nở, phát triển:  nứt vỡ vỏ cây, chồi lên thành lộc biếc, rộ lên từng đợt lá non; vùi vào nhau hạt mầm bé nhỏ; đọt mầm bật dậy…

 

Tuy nhiên, bên cạnh tính chất  phồn sinh viên mãn, thơ Mai Văn Phấn còn đưa người đọc vào một thế giới của sự thuần khiết, trong trẻo. Ta có thể thấy điều này rất rõ qua nhiều tác phẩm của ông, tiêu biểu là tập  Vừa sinh ra ở đó.

 

Vừa sinh ra ở đó tái hiện không gian thiên nhiên thật đẹp đẹp và thuần khiết.

 

Đó là không gian  làng quê Việt Nam với những Màu xanh lá mạ/ Đọt mầm/ Nõn chuối/ Bãi dâu non; Vườn cây/ Dòng mương/ Khoảng không lặng im/ Trong suốt…gợi lên sự gần gũi, thân quen và bình yên. Nơi đó, con người tìm về tâm hồn  thiên nhiên để gạt bỏ bao phiền muộn, u sầu trong công việc, trong cuộc sống: Dang tay vươn thở/ Sải mình/ Mở cùng nước/ Cơ thể anh/ Cánh cửa nhỏ bé/ Gập mình dịu mát/ Thả lỏng/ Sắp đặt lại xương cốt/ Dòng nước cuốn từng tế bào chết (Tỉnh dậy trong mưa).

 

Đó cũng là không gian của gió, của nắng, của ban mai, của bình minh mà thiên nhiên mang đến cho con người:

 

- Nắng hây hây, nắng xế/ Làm cánh đồng lúa chín rộ lên

- Kéo mặt đất lên cho hơi mát, tiếng chim/ Dồn vào nơi thanh vắng/ Ánh ngày reo trong đất sâu

- Nắng sớm đang phủ lên đỉnh núi/ Làm trong suốt lòng đất, lòng cây

- Tiếng chim thổi bung gió lộng

- Ánh sáng phát ra từ đó/ Bình minh phát ra từ đó/ soi rõ chân đồi, lối ra bìa rừng…

 

Ánh sáng tràn ngập trong các bài thơ. Chẳng hạn, trong bài Tĩnh lặng “ánh sáng”, “quầng sáng”, xuất hiện 13 lần, trong bài Quang phổ, “ánh sáng” xuất hiện 12 lần. Ánh sáng mang nguồn năng lượng sống, xua tan sự hắc ám,  thanh lọc tâm hồn con người.

 

Đó cũng là không gian của hương hoa, sắc hoa ngọt ngào và tinh khôi:

- Hương thơm/ Nhẹ tinh khôi

- Hương hoa thanh khiết phủ đá núi

- Rừng nụ chờ em bước đến mới nở, điệp trùng hoa trắng lan nhanh

- Nhụy hồng tươi/ Cánh trắng tinh khôi/ Mở bầu trời hơi thở

- Xương cốt mùa đông/ da thịt mùa xuân/ Hoa loa kèn mở cánh trắng muốt…/ Cuống hoa tựa vào anh biếc xanh

 

-Từng cánh hoa trắng muốt/ Giăng kín khoảng không

- Từng chùm hoa rạng rỡ trong mưa….

Trong không gian này, con người hướng về thiên nhiên - hướng về những gì thuần khiết nhất:

- Anh là cây mận trắng trong mưa xuân se lạnh, càng quay quắt nhớ hoa càng trắng muốt. Mắt nhìn, hơi thở rung rinh. Vầng hoa đang rụng bớt những cánh mỏng. (Mùa hoa mận).

 

- Mỗi ngày anh được hồi sinh từ vòm lá, chập chững, biết lo toan, để sớm mai bắt đầu một đời sống khác. Biết bao lần anh hạc gày khắc khổ, rồi sum suê bên cây. Là đứa trẻ mải chơi bóng mát, mỗi vui buồn anh lại ngước lên. (Giấc mơ cây).

 

- Nhắm mắt anh hình dung quả chín rụng vào cơ thể, nước quả óng vàng loang chảy, ấp ủ anh thành hạt nhân bùi trong ruột mát thơm.Tưởng tượng em nhặt anh lên, hít hà, cắn ngập vào lớp vỏ mịn. Nâng niu không vỡ hạt. Bao bọc. Chờ mưa phùn gieo anh nơi đất ẩm. (Giấc mơ cây).

Thế giới trong thơ Mai Văn Phấn là thế giới vừa viên mãn, sinh sôi, nảy nở vừa hết sức trong trẻo, tĩnh lặng, thuần khiết. Sự viên mãn, nảy nở và sự thuần khiết là hai đặc tính thẩm mĩ  gắn liền nhau, tạo nên nét đặc thù của  thi giới thơ Mai Văn Phấn.

 

2.2.2. Một thế giới của sự tương giao, hài hòa

 

Thế giới của Mai Văn Phấn còn là thế giới của sự tương giao, hài hòa. Ở đó, con người và thiên nhiên luôn tồn tại trong một mối quan hệ thống nhất, hài cao độ. Cấu trúc thế giới ấy cho thấy một quan niệm thẩm mĩ mang đậm dấu ấn triết lý phương Đông truyền thống song đồng thời đã mang những dáng mẻ hiện đại, khác biệt.

 

Không còn là bức tranh mênh mông, rợn ngợp trước vũ trụ mà Thơ Mới thường gợi tả:

 

Sóng gợn Tràng giang buồn điệp điệp

Con thuyền xuôi mái nước song song

Thuyền về nước lại sầu trăm ngả

Củi một cành khô lạc mấy dòng

         

Giờ đây, bức tranh thế giới trong thơ Mai Văn Phấn hoàn toàn được thay đổi. Ở đây, con người và vũ trụ luôn có sự hài hòa, tương giao. Nhà thơ Đỗ Quyên đã khẳng định: “Cái tôi trữ tình trong thơ Mai Văn Phấn, không còn là cái tôi công dân, cái tôi sử thi hay cái tôi riêng tư. Mà là cái tôi nhân sinh. Nhà thơ chuyển từ quan niệm thơ là nỗi lòng mình, mục đích khiến cảm động lòng người đến thái độ coi thơ là lập ngôn, làm thơ là thực hiện đạo sống. Hai đối tượng chính đã lập trình dòng thơ này là con người và thiên nhiên..”[ 54; 172].

 

Nếu thơ Nguyễn Quang Thiều chìm đắm trong hoài niệm và huyền thoại thì đến với thơ Mai Văn Phấn, ông thấu nhập cái tôi vào vũ trụ, vào thiên nhiên, vào những “yếu tố bản nguyên”,  hòa nhập vào "thế giới", nhìn xuyên thấu vũ trụ để nhận ra cái tinh thần, thần thái của muôn vật:

 

Bất chợt vệt cánh chim bay qua

Hay quanh quất bóng mình còn sót lại

Cánh chim tựa que diêm quẹt vào ngây dại

Ngọn lửa thiên thần nào có thể bén vào tôi.

 

Cánh chim trên bầu trời bay qua để lại một vết sáng và "bóng mình" hiện lên trong sự hư vô của tiềm thức. Ở đó, cánh chim, ngọn lửa và "tôi" như hòa nhập vào nhau.

 

Con người và thiên nhiên hòa chung vào nhau để sinh tồn. Ở đó, con người mang trong mình một khát khao của "hoa thơm cỏ dại" để thanh lọc tâm hồn: Từng cá thể e dè tự xưng danh, mang nỗi khát khao tự nhiên của hoa thơm cỏ dại. Những cánh hoa nhỏ nhoi tự tin đứng trên đài hoa. Không gian giãn ra cho chúng thổi lên trời cao bao giọng điệu bất tận, làm hơi thở con người ngân lên tiếng chuyển mùa cùng thời tiết, đất đai”.

 

Và mỗi cá nhân như mang trong mình nhịp đập của thiên nhiên vạn vật:

 

Cá tính hòa đồng với quy luật thiên nhiên, cho ta nhịp nhàng, cho ta nguôi ngoai, cho ta thổn thức.

Tuân theo luật mà dồi dào cá tính. Cái Tôi tận cùng dẫn tới cái Ta.

Khi làn hương thanh cao bí ẩn ra đi, nặng trĩu đài sen cõng trên lưng mùa hạ. Những chiếc lá nằm mơ được hái gói cốm, lũ ve sầu còn ngân lên lời xưng tụng cuối cùng.

Chân chim nhấc lên để đôi cánh được đường bay tung hứng. Ta biết ơn khoảng không và thời khắc cho rực rỡ bắt đầu, cho hương thơm sắp sửa.

 

Bức tranh thiên nhiên với vạn vật đang được hoà quyện vào đời sống của con người.

 

Bóng những chiếc ghế, hàng cây, ngọn tháp…

Trốn màn đêm đi tìm ước mơ

Những lưng ghế không biết đổ mồ hôi

Và tán lá không làm ra diệp lục
(Phía sau ánh sáng)

Đang tan vỡ bao giấc mơ lộn ngược
Trong nước mưa mát lành - phồng nở - rền vang
(Biến tấu đêm mưa)

Những mái rạ chồng lên nhau thở dốc
Mặt đất nôn nao mở miệng sông hồ
Mùa thu chạy vào nỗi niềm thâm căn cố đế
Hơi nóng râm ran truyền lên thịt da (…)
Khi mùa thu thoát ra qua mắt sâm cầm
(Quyền lực mùa thu)

 

Trong thơ Mai văn Phấn, con người và thiên nhiên như là những người bạn đồng hành. Hình ảnh Anh - Em đồng hành cùng hình ảnh vạt nắng - ban mai để hướng về tương lai thật đẹp, thật gợi cảm: Anh bước lên vạt nắng/ Một con thuyền ban mai/ Em bảo hãy chờ để khóa chặt cổng. Không những thế, thiên nhiên còn là "thầy thuốc" tái sinh tâm hồn mệt mỏi của con người : Sớm mai thay áo mới/ Ánh hồng nhung hắt lên khuôn mặt em/ Thôi miên làn gió chợt qua/ Tiếng chim qua đỉnh đầu/ Vào cơ thể anh lúc đang tịnh độ/ Xua đi cho lòng yên lặng/ Sao về được tâm không/ Tiếng chim âm u/ Lập lòe sáng từng phần cơ thể/ Ngỡ bay cùng đàn chim/ Ngực căng tức tiếng hót.

 

Bức tranh thế giới trong thơ Mai Văn Phấn hiện lên trong không gian mênh mông, đa chiều. Ở đó, hình ảnh thiên nhiên hiện lên với mật độ dày đặc: cây cối, đất đai, sông nước, trăng, gió, mây,..Và, tất cả thật gần gũi như một phần không thể thiếu của con người: Trăng đã về bên kia/ Phủ lên những nụ hôn khác/ Màn sương, mùi cỏ khác/ Nơi ấy một dòng kênh/ Bóng con thuyền nhỏ qua cầu/ Bờ đá nằm im nghe mồ hôi lạ/ Giọt giọt trăng khuya/ Bàn tay em tìm trăng/ Từng ngón đêm lóe sáng/ Một con đường thanh sạch/ Thức dậy làn hương/ Chuỗi thanh âm tràn dâng ngày/ Men theo trăng, cười nói trăng/ Nghẹn thở một màu trong suốt (Mùa trăng). Và ngược lại, mang ơn thiên nhiên,  con người đã hồi đáp thiên nhiên bằng chính tình yêu và sự chân thành của tâm hồn: Hôn em trời đổ mưa/ đất đai/ hồi sinh tươi tốt (Những bông hoa mùa thu).

 

Sự hài hòa giữa ngoại giới và con người được tác giả tái hiện như một thể thống nhất. Ta hãy đọc những câu thơ sau để cảm nhận về điều này:

 

Hạt mưa chạm mặt anh khỏa nhẹ.

Tiếng mưa dâng bầy thủy sinh, vây cá lượn lờ. Con tôm cong búng giật trong cơ thể anh nghẹn sóng.

Đừng mưa lây rây, mưa nhỏ giọt, mà xối xả lòng suối lòng hồ, lòng đá mềm giãn nở. Cánh tay trần vực dậy thân cây. Những nụ mầm ướt.

Mưa chạm vào da vào lưỡi, gợi đường cong và eo lưng mưa.

Tiếng sấm nổ vào thời khắc anh hình dung con cá lớn quẫy khỏi cơ thể. Ngoi lên. Ung dung bơi đi trong mưa.

 

Có thể thấy thơ Mai Văn Phấn khắc họa thành công một thế giới tương giao, hòa hợp như một ý niệm triết học cũng là một ứng xử văn hóa.

 

2.2.3. Một thế giới của những cảm giác siêu nghiệm

 

Thế giới hình tượng  trong thơ Mai Văn Phấn đi từ việc khắc họa những gì tồn tại hiển nhiên đến chỗ biểu đạt thế giới bí ẩn bên trong  mà nhà thơ khám phá nhờ cảm giác siêu nghiệm. Trả lời tạp chí Người Đương Thời, Mai Văn Phấn từng khẳng định: “Thơ ca, cũng như một số ngành nghệ thuật tiền phong khác, đang dần dà khai triển trong những tầng sâu của tâm thức và vì thế phần nào trở thành chính chất lượng cuộc sống…Thơ ca gần như tôn giáo, nhưng không cao vợi và phải thờ phụng theo những nghi lễ. Thơ ca cũng là tâm linh, nhưng nhà thơ có thể làm biến đổi cả đời sống tinh thần con người và mở ra những không gian riêng biệt khi gặp được “duyên” cảm xúc” [55; 433-434].

 

Siêu nghiệm là những cảm giác được hình thành không cần trải qua những kinh nghiệm đời sống thông thường. Nó vượt lên những cảm giác  kinh nghiệm  để dấn sâu thể hiện đời sống tâm linh, vô thức, trực giác. Tuy nhiên, cần lưu ý sự khác biệt giữa cảm giác siêu nghiệm với cảm giác siêu việt – thần bí. Cảm giác siêu nghiệm không phải là cái không có thực, không tồn tại. Nhưng, đó là sự tồn tại không thể quan sát bằng cặp mắt thực của con người và vì thế, kinh nghiệm không thể lý giải, không thể minh giải. Nơi tồn tại những cảm giác siêu nghiệm không thể kiểm chứng bằng kinh nghiệm nhưng lại được “chứng ngộ” bởi trực giác, tâm linh.

 

Mai Văn Phấn người có điều kiện tiếp tiếp thu kinh nghiệm sáng tác của những trường phái thơ hiện đại chủ nghĩa và luôn  khát khao lí giải về thế giới trong chiều sâu bản chất của nó. Vì thế, trong sáng tác, nhà thơ đặc biệt chú ý đến tiếng nói của trực giác, vô thức, tâm linh. Nhà phê bình Nguyễn Chí Hoan đã nhận định: “Cho đến nay có thể anh (nhà thơ Mai Văn Phấn) là nhà thơ duy nhất trong thơ ca đương thời đã đưa vào thơ một cách có hệ thống và dày đặc đến thế những liên hệ siêu nghiệm, những hình ảnh siêu nghiệm” [46; 292].

 

Thế giới trong thơ Mai Văn Phấn không chỉ tồn tại trong không gian thực của cánh đồng, căn phòng, phố phường, dòng sông… mà còn hiện lên trong không gian hư ảo của giấc mơ, không gian đầy mộng mị, siêu thực của bóng người, bóng con vật, bóng đồ vật… Chẳng hạn:

 

Bóng ta không còn phân vân trên vách liếp muốn lưu giữ hư danh và sủng ái mơ hồ. Bóng minh bạch trên mặt gương, trên tường vôi, đá ốp, trong tơ nhện vô tình ràng buộc hạt sương làm thổn thức cỏ non.

Ta theo bóng những cây cầu bắc qua sông lờ lững, qua trễ nải lo âu của hoa cỏ đôi bờ, qua cái miệng xoáy nước ngây thơ chưa biết nói, qua hồn người chết đuối không biết bơi.

Còn bóng ai in trên quả chuông, loa kèn, tang trống. Nơi ấy Phật - Thích -Ca và Chúa Giê- Su cộng hưởng, làm sự lặng im cũng nhấp nhô chuyện trò trong khoảng rỗng ban mai.

Sinh ra từ ngọn lửa và ánh sáng, bóng chạy theo mình, cái có có không không duy nhất mắt ta nhìn thấy được.

(Chương III: Cộng hưởng I –Người cùng thời)

 

Chiều sâu tri giác của trực giác tâm linh, vô thức  giúp con người nhận ra những vẻ đẹp đầy quyến rũ, ma mị, bí ẩn của thế giới mà một cái nhìn lí tính thông thường khó lòng đạt tới. Nó giúp con người lặn sâu xuống đáy bản thể để nhận ra sự tồn tại đích thực của mình giữa thế giới, như một bông hoa: Tóc và vai tôi màu trắng/ Chiếc cuống/ Bắt đầu ngả vàng… một cái cây: Không cần nước/ Tôi mọc cây non trên sa mạc…  một quả trứng: Rũ lớp vỏ ánh sáng/ Tôi mở mắt đứng lên… Và khi biết dứt bỏ tạp niệm, trở nên trong suốt, vũ trụ và Tôi là một: Không khô cứng/ Không còn sắc nhọn/ Tôi bình đẳng/ Hòa trong thế giới…

 

Hướng tới những cảm giác siêu nghiệm, ngòi bút Mai Văn Phấn đặc biệt chú ý tới những trạng thái dịch chuyển mơ hồ, những phức hợp cảm giác mong manh, sự tương giao lạ lùng giữa hình ảnh, âm thanh, đường nét, sắc màu… Thế giới được soi ngắm bằng con mắt nghiêng và nhà thơ đưa người đọc tới những miền đất xa lạ qua những giấc mơ của chính mình. Tất nhiên, ở đây những cảm giác siêu nghiệm không chỉ là cái được mô tả mà còn là một cách mô tả. Có khi ta thấy nhà thơ mượn cái vỏ vô thức để khẳng định  ý thức tỉnh táo của con người trong xã hội hiện đại – nơi mà mọi giá trị đang bị lộn sòng: Nói rằng xin/ bởi nếu tôi không đồng ý/ của quý kia phải liệng xuống hố phân/ (chúng biết cả bí quyết thần chú)/ Tôi bảo:/ các ông có thể lấy hết/ nhưng cho tôi giữ lại chút riêng/ xin tự nguyện làm đồ chơi, giẻ lau, trâu chó…

 

Tóm lại, nhìn thế giới bằng con mắt siêu nghiệm, nhà thơ có thể mô tả và lý giải thế giới trong chiều sâu bản chất của nó. Một thế giới đầy những cảm giác siêu nghiệm – đó vừa là một đặc điểm, cũng là một nét đặc sắc nghệ thuật nổi bật của thơ Mai Văn Phấn.

 

 

 

Chương 3

 

PHƯƠNG THỨC XÂY DỰNG THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT 
TRONG THƠ MAI VĂN PHẤN

 

3.1. Thể thơ

 

Mai Văn Phấn sử dụng đa dạng các thể thơ, nổi bật là thể thơ lục bát, thơ tự do, thơ văn xuôi và thơ cực ngắn. Khảo sát Thơ tuyển Mai Văn Phấn cùng tiểu luận và trả lời phỏng vấn, Nxb Hội nhà văn (2011), Hoa giấu mặt, Nxb Hội nhà văn (2012), Vừa sinh ra ở đó, Nxb Hội nhà văn (2013), chúng tôi đưa ra bảng tỉ lệ các bài thơ theo các thể thơ khác nhau như sau:

 

Bảng 3.1

Thống kê số lượng các bài thơ theo các thể thơ