Những biểu tượng thức giấc trong thơ Mai Văn Phấn

 
Tác giả Nguyễn Nhật Huy

Nguyễn Nhật Huy(*)

Vượt ra ngoài những trật tự thông thường của thi ảnh, nhịp điệu, ngôn từ trong thi pháp, thơ Mai Văn Phấn đã tạo nên những âm thanh, sắc mầu tươi mới cho thơ ca Việt Nam trong những năm gần đây. Những câu thơ lạ lùng, những hình ảnh “kì quặc” nhưng nó là bóng dáng, hơi thở của thời đại mới. Nói cách khác, Mai Văn Phấn là nhà thơ của cách tân, đột phá, luôn khai mở những chặng đường mới cho thơ mình. Đọc thơ ông, chúng ta không còn thấy hình bóng, thậm chí di ảnh của thơ Mới nữa, mà ngỡ vừa bước sang một “chân trời” mới lạ.

Đọc thơ Mai Văn Phấn, chúng ta thấy ông vận dụng một cách tối ưu các thủ pháp của thơ ca phương Tây như: phá vỡ trật tự câu thơ, nhịp, vần thông thường kết hợp với việc nâng cao giá trị các biểu tượng, mở rộng trường nghĩa các biểu tượng và tạo nên các “khoảng trống” trong bài thơ của mình. Những hình ảnh bên cạnh những “khoảng trống” ấy không dễ đọc chút nào. Nó không còn là văn bản truyền thống để người đọc có sẵn một nội dung cho mình, mà nó đã trở thành một văn bản mở để chúng ta nghiền ngẫm, tự chiêm nghiệm cho bản thân. Cũng bởi vậy, đọc thơ Mai Văn Phấn theo lối truyền thống, tức là cứ cố sắp xếp lại ý tứ của bài thơ mà diễn dịch ra ý nghĩa rồi đưa đến một kết luận chung cho tất cả độc giả thì thật sự nan giải. Cho nên ở đây, người viết thử đọc thơ ông dưới góc nhìn liên văn bản để góp phần làm rõ dấu ấn hậu hiện đại trong thơ ông.

Liên văn bản hiểu theo cách thông thường nhất là các văn bản được liên kết với nhau, “kêu gọi” nhau thông qua sự tương tác với người đọc. Người đọc bằng vốn văn hóa, tri thức của mình sẽ tự tạo nên những liên tưởng với các văn bản khác. Sự “va chạm” giữa các văn bản đó với nhau sẽ làm ý nghĩa tác phẩm được mở ra dường như vô tận. Tuy nhiên, sự liên tưởng của người đọc cũng cần có những “chìa khóa” để kích hoạt hoặc đi theo một vài “mũi tên” chỉ đường kín đáo của nhà thơ chứ không phải liên tưởng một cách hồ đồ, tùy tiện. Cũng như internet (được coi là một liên văn bản) cần phải có những đường dẫn để người đọc bấm vào mới đi sang một website khác. Chìa khóa để kích hoạt sự liên tưởng của bạn đọc chính là những biểu tượng. Từ biểu tượng ban đầu chúng ta mới nảy ra một biểu tượng khác gần giống nó để có thể liên kết các văn bản với nhau. Có lẽ thơ Mai Văn Phấn với những biểu tượng và khoảng trống cần những thao tác như vậy để có thể đi tìm ý nghĩa của nó.

Biểu tượng có thể chia ra làm biểu tượng gốc và biểu tượng phái sinh. Để thực hiện việc đọc thơ Mai Văn Phấn, đầu tiên người viết sẽ đối chiếu nó với các biểu tượng gốc sau đó mới đi tìm sự sáng tạo trong những biểu tượng phái sinh. Trong khôn khổ bài viết, tôi sẽ khảo sát bài thơ Đêm của em của ông:

Đêm của em

Em không ngủ yên dưới tàng lá giật

Một nhành cây vừa rơi xuống mái tôn

Tiếng quả vỡ lăn trên thềm gạch cũ

Gió lồng lộn làm mặt nước không còn trơn mịn

Lối đi vươn cánh tay níu lấy bìa rừng

Mắt em mở vào đêm sâu lò than hồng rực

Dâng mùi ngô nướng, nếp thơm

Tiếng nước sôi trong trí nhớ em

Liên tục reo vang đến gần sáng

Cố nép vào thành giường

Em nín thở chờ thời khắc yên tĩnh

Ôm con bồ câu vô hình

Đợi mặt đất bình yên buông tay cho trời rạng.

Với bài thơ này, người viết sẽ khảo sát các biểu tượng sau:

Sau khi đối chiếu ý nghĩa các biểu tượng với Từ điển biểu tượng văn hóa thế giới, chúng ta đã có một lớp nghĩa đầu tiên cho bài thơ này. Nói cách khác, chúng ta đã có một chuỗi liên văn bản thứ nhất. Nếu hiểu theo cách này thì bài thơ sẽ được diễn dịch ra là lời tâm sự của cô gái trong đêm.

Ta cảm thấy sự bất an của cô gái dù đang ngủ ngay trong hạnh phúc. Sự sống rơi rớt ở trên đầu cô và sự sung túc lăn trên thềm gạch. Sự đổi thay làm cho sự thanh tẩy không còn. Cô bám víu lấy sự lo lắng và bình tâm. Trong đêm, cô ôm lấy tình yêu và mùa xuân chờ đợi hy vọng.

Nếu hiểu bài thơ một cách đơn giản như thế thì có lẽ chẳng có gì để nói, thậm chí có phần máy móc. Người viết muốn nhấn mạnh: sau khi khảo sát ra những nghĩa gốc của biểu tượng chúng ta lại liên kết ngược trở lại với văn bản để thấy được sự sáng tạo của nhà thơ trong việc sử dụng các biểu tượng trên. Tức là đi tìm ý nghĩa phái sinh của nó: “Đêm của em” – nhan đề bài thơ đã là một biểu tượng. Theo tôi, nó không mang nghĩa gốc là giấc ngủ hay cái chết mà ở đây thể hiện sự âu lo hay sợ hãi của cô gái. Đó là sự sợ hãi ngay trong hạnh phúc. Thanh âm của đêm luôn khiến con người ta nhạy cảm. Đêm là khoảnh khắc mà con người sống thật nhất với bản thân, không tô vẽ. Đêm là thời điểm mà những chiêm nghiệm ùa về:

Em không ngủ yên dưới tàng lá giật

Một nhành cây vừa rơi xuống mái tôn

Tiếng quả vỡ lăn trên thềm gạch cũ

Lá vốn là biểu tượng của sự hạnh phúc. Ở đây nhà thơ đã biến nó thành “lá giật”. Phải chăng đó là sự hạnh phúc mong manh, bất an. Cuộc đời con người dường như cũng là vậy: Ngay cả trong hạnh phúc viên mãn chúng ta vẫn lo âu, chúng ta sợ mất, sợ không giữ nổi. Nhành cây rơi xuống mái tôn hay là sự âu lo đang vang vọng trong đêm tĩnh lặng. Tiếng quả vỡ hay là sự viên mãn đang dần rạn nứt.

Gió lồng lộn làm mặt nước không còn trơn mịn

Lối đi vươn cánh tay níu lấy bìa rừng

Cơn gió và mặt nước trở thành một cặp đôi: động – tĩnh. Hay nó là biểu tượng của cuộc đời và cõi lòng. Mặt nước ấy, gió xô đã không giữ được cái trạng thái tĩnh ban đầu. Sự yên bình cũng như vậy mà tan biến cho dù có níu kéo thế nào chăng nữa. Nhà thơ dùng từ “bìa rừng” chứ không phải rừng. Nếu nghĩa gốc của rừng là sự bình tâm thì bìa rừng mong manh hơn. Nó chỉ là ranh giới mà chủ thể trữ tình muốn bám víu. Cái ranh giới giữa hạnh phúc và khổ đau.

Mắt em mở vào đêm sâu lò than hồng rực

Dâng mùi ngô nướng, nếp thơm

Tiếng nước sôi trong trí nhớ em

Liên tục reo vang đến gần sáng

Ở khổ thơ này, người viết muốn nhấn mạnh vào biểu tượng “nước”. Với nhiều nền văn minh xa xưa, “nước” thường mang ý nghĩa nguồn gốc, sự thanh tẩy nhưng trong văn hóa Việt Nam biểu tượng này còn mang ý nghĩa sự yên bình. Nhà thơ đã phác họa nên chân dung của “em” trong đêm tĩnh lặng nhưng tâm trí rối bời. “Nước” yên bình nhưng giờ là “nước sôi”, là sự dày vò của “trí nhớ” trỗi dậy. Hình ảnh người con gái trong đêm ngồi nhìn lò than rực hồng cùng với “tiếng nước sôi trong trí nhớ” hay là sự lo âu khắc khoải trong lòng cô. Nếu “đêm” là thời gian hiện tại thì “tiếng nước sôi” là thanh âm của quá khứ đan xen với tâm trạng đợi chờ trời sáng, đợi chờ tương lai. Đó cũng là tâm lý chung của con người luôn ám ảnh bởi ba bình diện thời gian. Ta thấy sự rối bời trong lòng người, sự phân mảnh tâm lý với dòng suy tư, chiêm nghiệm của chủ thể trữ tình:

Cố nép vào thành giường

Em nín thở chờ thời khắc yên tĩnh

Ôm con bồ câu vô hình

Đợi mặt đất bình yên buông tay cho trời rạng.

Đến khổ thơ cuối này thì quả thực tâm trạng bất an hiện lên rõ nét nhất qua biểu tượng “con bồ câu vô hình”. Đó là điểm nhấn để giúp người đọc cảm nhận được hết ý nghĩa đọng lại của bài thơ. Trong sự bất an và âu lo, “em” “cố nép vào thành giường”, hay cố tìm sự che chở, tìm bình yên trong tâm hồn. “Nín thở” nhưng “tiếng nước sôi” vẫn không yên, vẫn day dứt trong lòng những thanh âm của kí ức. “Con bồ câu vô hình” hay là biểu tượng của sự thanh thản không tồn tại, của tình yêu không có thực. Sự lo sợ cô đơn, tìm lấy một điểm tựa dù mong manh vô hình. Một biểu tượng nữa ở đây cần chú ý là “mặt đất”. Lớp nghĩa đầu tiên của nó là sự thụ động, biểu thị sự chờ đợi. Mặt khác nó đồng nhất với người mẹ, với nữ tính và sự tái sinh. Nhân vật trữ tình ở đây trong sự khắc khoải, sự âu lo dày vò cũng như đang chờ đợi sự tái sinh trong tương lai. “Trời rạng” hay bình minh chính là những biểu tượng mang nghĩa hứa hẹn và hy vọng như vậy. Đặc biệt, người viết nhận thấy biểu tượng “trời rạng”, “bình minh” xuất hiện khá nhiều trong các sáng tác của nhà thơ Mai Văn Phấn. Để làm rõ giá trị của biểu tượng này,  chúng tôi sẽ khảo sát nó trong các trường hợp cụ thể như sau:

Qua khảo sát ở trên, chúng ta thấy cùng một biểu tượng ngoài nghĩa thông thường từ xa xưa của các nền văn minh để lại, nó còn liên tục được làm mới, được bổ sung ý nghĩa. Những biểu tượng “thức giấc” với “hình hài” mới làm ý nghĩa rộng hơn, phong phú hơn cùng liên tưởng của độc giả. Chuỗi liên tưởng bất tận từ các văn bản khác nhau thông qua hệ thống biểu tượng s ẽ giúp người đọc đích thực trở thành người đồng sáng tạo với tác giả.

Với bài thơ “Đêm của em”, người viết không đi theo một trật tự ngôn từ thông thường để tìm hiểu ý nghĩa của nó mà xoáy sâu vào các biểu tượng gốc hoặc được bổ sung lớp nghĩa mới. Những biểu tượng ám ảnh con người, rời rạc nhưng giầu sức liên tưởng để thấy được tâm trạng của nhân vật trữ tình trong đêm tĩnh lặng, trong sự chiêm nghiệm về quá khứ, tương lai và hiện tại, trong hạnh phúc manh nha những đổ vỡ và trong đổ vỡ mong chờ sự bình yên. PGS.TS. Văn Giá nhận xét: thơ Mai Văn Phấn là thơ tạo sinh nghĩa. Vậy nghệ thuật Liên văn bản quả thực là “cây cầu” hữu hiệu để người đọc khám phá thế giới thơ này. Những biểu tượng được “nén chặt” tối đa như búp chè tươi được sao khô thành chè búp. Liên văn bản như nước sôi để chè búp nở ra, tỏa hương, trở lại hình dáng ban đầu. Vì khuôn khổ bài viết có hạn nên việc tạo ra chuỗi liên văn bản dài hơn là điều rất khó. Nhưng với những tác phẩm thơ của Mai Văn Phấn, việc đào sâu liên tưởng thông qua hệ thống biểu tượng mà ông xây dựng có lẽ là một cách khả thi để bước vào thế giới nghệ thuật của ông. Trên đây là kiến giải của người viết về bài thơ nhưng dường như là chưa đầy đủ. Với một văn bản mở, hy vọng nhiều bạn đọc khác sẽ có những liên tưởng rộng hơn, sâu sắc hơn, đánh thức các biểu tượng văn hóa lâu đời thức dậy và tự tìm cho mình một ý nghĩa mới./.

N.N.H

__________

(*) Tác giả Nguyễn Nhật Huy, sinh năm 1987, thạc sỹ văn chương, giảng viên Khoa Ngữ văn – trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

 1. Jean Chevalier, Alain Gheerbrant, Từ điển Biểu tượng Văn hóa thế giới, NXB Đà Nẵng, H. 2002.

2. I.P Ilin và E.A Tzurgannova (2003), Các khái niệm và thuật ngữ của các trường phái nghiên cứu văn học ở Tây Âu và Hoa Kỳ thế kỷ 20, Nxb. ĐHQG. Hà Nội.

3. Nguyễn Nam, Người đọc am tường, liên tưởng mở rộng, Lyluanvanhoc.com, H. 2012.

4. Nguyễn Văn Thuấn, Dẫn luận ngắn về lý thuyết liên văn bản, Lyluanvanhoc.com, H 2013.

5. Mai Văn Phấn, Thơ tuyển Mai Văn Phấn, NXB Hội nhà văn 2011.

6. Mai Văn Phấn, Vừa sinh ra ở đó, NXB Hội nhà văn Việt Nam, 2013.